کتاب «حکیم محمد فضولی در تحقیقات دکتر ح. م. صدیق» در 415 صفحه به همت آقایان شاهرخ نخعی و کریم اسدی انتشار یافت. در این کتاب مقالات استاد دکتر ح. م. صدیق در زمینه ی شرح احوال، آثار و افکار حکیم ملا محمد فضولی که در طول مدت سی سال اخیر به زبان های ترکی و فارسی نوشته‌اند، گردآوری شده است. بخشی از این کتاب را که درباره‌ی «صحبة الاثمار» است و متن آن را در زیر می‌آوریم:
200 بیتلی صحبت الاثمار مثنویسی، فضولی‌نی کلیات الیازمالارینا سالینمیشدیر و ایلک دفعه تبریزده، داش باسماسی اصولو ایله نشر ائدیلمیشدیر. سونرا 1925 ـ نجی ایلده باکی شهرینده چاپ اولموشدور. 1306 هـ . ق. ایلینده ایسه، اثرین علمی ـ تنقیدی نشرینی اسلامبول شهرینده بیر داها امین عابد چاپ ائتمیشدیر1 و 1945ـ نجی ایلده ایسه حمید آراسلی طرفیندن لنینگراد شهرینده ساخلانیلان کلیات فضولی الیزماسیندان آلینیب، فضولی اثرلری نین ایکینجی جلدینه سالینمیشدیر.2
بو تمثیلی اثرده، تکبر، خودبینلیک، شهرت پرستلیک و منیملیک تنقید اولونور. مثنوی بیر باغ تصویری ایله باشلاییر. ایلک اؤنجه باغین گؤزه‌للیک‌لری وصف ائدیلیر. بو توصیفی بیر مقدمه حساب ائتمک اولار.
اثر اصلینده ایکی بؤلۆمدن عیبارتدیر:
بیرینجی بؤلۆمده خجسته سیما آدلی قهرمان، باغا گئدیر کی سیاحت ائتسین. اورادا باغ میوه‌لری‌نین دانیشیقلارینا راست گلیر. اونلار اؤز دانیشیقلاریندا، هر بیری اؤزۆنۆ اؤیرکن، باشقاسینا اعتناسیزلیق ائدیر.
شاعر اثرین بیرینجی بؤلۆمۆنده، عمومی اولاراق انسانلار آراسیندا خودبینلیگی تنقید ائدیر.
ایکینجی بؤلۆمده ایسه، بوستان مئیوه‌لری‌نین بحثینده، دربار و دولت آداملاریا مخصوص اولان دار دۆشۆنجه‌لیگی تنقید ائدیر. بورادا قاوون اؤزۆنۆ سلطان اعلان ائدیر و داعوا باشلاییر.
بیرینجی بؤلۆمده مناقشه‌لرین نتیجه‌سی اؤزۆنۆ اؤین میوه‌لرین هر بیری‌نین عیبلری اۆزه چیخیر.
ایکینجی بؤلۆمده ایسه مناقشه‌لرین نتیجه‌سی، طرفلرین هر بیری‌نین اؤلۆمۆ ایله نتیجه‌له‌نیر.
بیز، صحبة الاثمار مثنویسینی، حمید آراسلی‌نین لنینگراد نوسخه‌سیندن آلیب چاپ ائتدیگی نشردن، کتابیمیزا داخل ائتدیک. بو مثنوینی فؤاد کؤپرولو و مژگان جونبور، فارسجا آدلاندیریرلار و اونون فضولی‌نین اثری اولماسینی انکار ائدیرلر. اونلارین یگانه دلیللری ایسه تبریزده داش باسماسی طریقی ایله نشر اولان نوسخه‌نین علی مذنب‌ـه استناد اولونماسی‌دیر. حال بوکی او چاپدان قرنلر قاباق یازیلان ایکی فضولی کلیاتی الیازمالاریندا اثرین متنی واردیر، اثرین دیلی ایسه تمامیله فضولیانه بیر دیلدیر. بو تمثیلی اثرین فضولی‌دن اولماسینا توتارلی دلیل یوخدور. من ده بو مثنوی‌نین فضولی اثری اولماسینا اینانیرام.
اتک یازیلار
1- Fuzulinin malum olmayan Bir Eseri. Sohbetü'l Esmar, Hayat mec. C. I. Say 16, s. 314, 1927.
2 - Fuzuli. Eserleri, Bakı. 1946, s. 265-278.
صحبة الاثمار مثنوی‌سی‌‌‌نین متنی
1 غوّاص بواحرِ روایت،
صیاد بوادیِ حکایت،
دریای روایتی اۆزنده،
صحرای حکایتی گزنده،
دۆزمۆش بو نظام ایلن گُهرلر،
وئرمیش بو ادا ایلن خبرلر؛
کیم: وار ایدی بیر خجسته سیما،
ادراکی تمام، طبعی غرّا.
5 اشیاء تکلّمۆندن عارف،
هر السنه‌دن اولوردو واقف.
بیر گۆن کی شهِ سپهر رابع،
تیغینی حملده قیلدی دامع،
تسخیر حمل قیلان زماندا،
خونِ حمل آخیدان زماندا،
جاری اولوب هر طرف گزنده،
هر سبزه‌گهه گذر ائدنده،
بیر طور ایله دور ائدیب زمانه،
بیر اؤزگه فضا یئتیب جهانه.
10 ابواب خیال اولوندو مفتوح،
اموات نباتا ائتدی چون روح،
چون نشئه‌نما بولوب چمنلر،
چاک ائتدی نبات پیرهنلر.
مِی نشئه ایله آیاغ چکدی،
لاله جیگرینه داغ چکدی.
نرگس کی گؤز آچدی باغا گیردی،
بیر باخماق ایلن اؤزۆن ایتیردی.
کج گردن اولوب بنفشه‌ی زار،
بیر نشئه‌ی مئیله اولدو خمّار.
15 قونچا یاخاسینی ائیله‌دی چاک،
بۆلبۆل باخیبان اولوب فرحناک.
باغ ایچره آچیلدی قیرمیزی گۆل،
باشلادی انین و ناله بۆلبۆل.
القصه، فضالانیب چمنلر،
خوش تازه گئییندی یاسمنلر.
سِیر ائتمک اۆچۆن او پاکدامن،
توتدو ره باغ و طرف گلشن.
بیر باغا گذر ائدن زماندا،
هر میوه‌یه بیر نظر قیلاندا،
20 گؤردۆ کی فواکه و ثمرلر،
اؤز ـ اؤزۆنه افتخار ائدیرلر.
آلوچه ائدیردی شکر ستّار،
کیم:«ـ من کیمی خوش جهاندا کیم وار؟
تب لرزه‌یه من شفا وئریرم،
تلخیِّ فمه شفا وئریرم.
اکلیمدن اولوب باش آغریسی دور،
دئمیش حکما بو سؤزۆ جمهور.»
اول سؤزۆنۆ آخیرا یئتیردی،
خشمیندن آلو اؤزۆن ایتیردی.
25 آلوچه‌یه سؤیله‌دی کی«ـ ای یار!
فخر ائیله‌مه، ائیله‌مزمیسن عار؟
کیم تورش، دخی ذلیلسن سن،
اثمار آرا علیلسن سن.
اکلینده سنین قاماشی دیشلر،
خوش طبعلره رطوبت ایشلر.
افلیجه و کوفت جمله آزار،
سنی یئیه‌نه اولور سزاوار.
اول قادر بی‌مثال و همتا،
آلویا منی قیلیب مسمّا.
30 چۆن درّ قلندری به گوشم،
یۆز مین طرفه ساچیلدی خوشه‌م.
گه سبزه و گاه ارغوانی،
گه سرخ و سفید و زعفرانی.»
اونون سسینی گیلاس ائشیتدی،
بو ضرب ایله اونا طعنه ائتدی.
کِه:«ـ ای ناکسِ دون! اوتانمادینمی،
آزرم اودونا یانمادینمی؟
کندۆزۆنۆ بونجا وصف ائتدین،
قورتار سؤزۆنۆ کی حددن اؤتدۆن.
35 هر کیم سنی یئسه، ائتمز احلال،
گۆنده گره‌ک اونا اۆچ کره بال.
اول دم کی منی حق ائتدی ظاهر،
وئردی تنیمه لباسِ فاخر.
رختیم کیمی یوخدو هیچ جوهر،
جسمیم کیمی یوخدو هیچ گوهر.
گه زُهره و، گاه مشتری‌یم،
گاهی مَلَک و گهی پری‌یم.
سرو آغاجی تکدیر هر بوداغیم،
خوبلار چکرلر اشتیاغیم.»
40 زردآلو ائشیتدی، نعره اوردو،
کیم:«ـ گیلاسـی گؤرگیلن، قودوردو!»
دئدی کی:«ـ ای احقرِ زمانه!
وی زاغ و کلاغا آب و دانه!
نه فخر ایله اؤزۆنۆ اؤیرسن؟
بو عیب ایله سن نه فخر ائده‌رسن؟
بیر قطره سو، بیرده استخوانسان،
هر کیم کی یئسه، اونا زیانسان!
گر سنی قوروتسا باغبالانلار،
آخیر گۆنۆ چوخ چکر زیانلار.
45 اول اصل بنای جمله بنیاد،
زردآلو منه قویوبدو هم آد.
گه سبز اولورام زۆمۆررۆد آسا،
گاهی بدنیم اولور مُطلّا.
گر منی قوروتسا باغبانلار،
ایستر منی جۆمله کاروانلار.
هر قاندا آپارسالار، عزیزم،
هر طبخه بوراخسالار، لذیذم.»
اریک سؤزۆن آلما گوش قیلدی،
آجیقلانیبان خروش قیلدی،
50 کِه:«ـ ای قارنی ورملی، سینه‌سی چاک،
وی جامه‌سی توزلو، لذّتی خاک!
خاصیّتینی کی سن بیلیرسن،
کندوزۆنه ریشخند ائدیرسن،
هر کیم سنی یئدی، قارنی شیشدی،
دریای بلا ایچینه دۆشدۆ.
الوانِ بلا و درد و سودا،
سنی یئینه اولور مهیّا.
اول قادر و حیّ و فرد و فتّاح،
آدیمی منیم قویوبدو: تفّاح!
هم چهره‌مه وئردی سرخ رنگی،
هم اگنیمه اطلسی فیرنگی.
ایکی یارین آراسیندا محرم،
یوخ من کیمی دهرده مقدّم.
هم پیکِ نگار نازنینم،
هم قاصد یارِ مه جبینم.
تبلیغ رسالتیمده سؤز یوخ،
تفهیم بلاغتیمده سؤز یوخ،
خلوتگهِ یارا اهلِ سیرر‌م،
معشوقونا عاشقی یئتیرر‌م!
60 بیر بزمده گر اولا میسّر،
تجمیع فواکه و ثمرلر،
من هم گر او بزمده بولونسام،
اثمار ایچینده حاضر اولسام،
جمله منی انتخاب ائده‌رلر،
هم غیردن اجتناب ائده‌رلر.»
دیدگاه‌ها
مدير كل اوقاف و امور خيريه آذربايجان شرقي ازبرگزاری
نخستين كنگره ملي شيخ سلار ديلمي در 27 خرداد ماه جاری خبر داد.
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا