دکتر حسین محمدزاده صدیق
■ محاكمة اللّغتین
امیر علیشیر نوایی از تألیف این اثر در جمادی الاول سال 905 هـ . فارغ شده است. موضوع آن تحقیق در كیفیت دو زبان تركی و فارسی و اثبات تفوق اولی بر ثانی است. پیش از او شیخ محمود كاشغری با تألیف دیوان لغات الترك به زبان عربی در سال 466 هـ . تركی و عربی را رو در رو نهاده و این دو زبان را چون دو اسب شرط‌بندی ارزیابی كرده بود و چهار قرن پس از او، امیر نظام الدین علیشیر نوایی با تألیف این اثر، این بحث زبانشناسی را به گونه‌ای دیگر پیش كشید. این کتاب از سوی این مقدمه‌نویس تصحیح و چاپ شده است.[1]
■ مناجات
اثری منثور است. نمونه‌ای از آن:
« ایلاهی! اکرم الاکرمسن و من گنه‌کار. ایلاهی! ارحم الرحمانسان و من تیره روزگار.
ایلاهی! اگرچه جورم و عصیاندان اؤزگه ایشیم یوخ، اما سندن اؤزگه هم‌کیشیم یوخ.
ایلاهی! یوخ ایردیم، وار ائتدین. طیفل ایردیم، اولوغلار جرگه‌سینه قاتدین.
ایلاهی! دیلیمی نعمتِ بی‌قیاسینا شاکر ائیله و کؤنلومو حمد و سیپاسینا ذاکر ائیله.
ایلاهی! بی‌علاج درده علیل قیلما و بی‌مروّت نامرده ذلیل قیلما . . . ».
■ چهل حدیث
ترجمه‌ای از اربعین حدیث جامی است كه مولانا حكیم ملا محمد فضولی[2] نیز آن را به تركی آذری برگردانده است. این کتاب از سوی این مقدمه‌نویس تصحیح و چاپ شده است.[3]
■ نظم الجواهر
درپاسخ به رساله‌ای از سلطان حسین بایقارا كه در ستایش نوایی بوده است. وی این پاسخنامه را در سال 890 هـ . تصنیف کرده است و در واقع، برگردانی از كلمات قصار حضرت علی (ع)تحت عنوان نثر اللآلی است که در ترجمه، نظم الجواهر نام گرفته است. در آن 266 کلمه از کلمات قصار حضرت علی (ع)را به شکل رباعی ترجمه کرده است. این کتاب از سوی انتشارات الهدی چاپ شده است.[4]
■ تاریخ انبیاء و حكماء
نوایی در این کتاب، تاریخ انبیا از حضرت آدم تا حضرت محمد (ص) را نگاشته است. در میان آنان، نام کسانی که در پیغمبر بودن آنان اختلاف است نیز آمده است. وی گوید:
«تعداد انبیاء مرسل معین نیست. برخی بیست و چهار هزار و بعضی دیگر هشت هزار شمرده‌اند، در حالی که سیصد و سیزده تن مرسل بوده‌اند. مرسل کسی است که از طریق جبرائیل بر او وحی نازل گردد و غیر مرسل آن است که از طریق الهامات به پیغمبری منسوب شود و اولوالعزم کسی است که دارای کتاب آسمانی باشد و خاتم کسی است که بعد از او پیغمبری نیاید. او پیغمبر اسلام حضرت محمد (ص) است.»
[1] نوایی، امیر علیشیر. محاکمة اللغتین، تصحیح، ترجمه و مقدمه دکتر ح. م. صدیق، تبریز، اختر، 1388.
[2] فضولی، محمد. قیرخ حدیث، با مقدمه‌ی ح. م. صدیق. بنیاد بعثت، تهران، 1372.
[3] - محمدزاده صدیق، حسین، سه رساله‌ی فارسی ملا محمد فضولی به انضمام قیرخ حدیث، به کوشش شاهرخ نخعی و کریم اسدی، تهران، تکدرخت، 1392.
[4] نوایی، امیر علیشیر. نظم الجواهر، گردآوری و ترجمه بهمن اکبری و سیومه غنی‌آوا، تهران، الهدی، 1387.