کتاب «تذکره‌ی محمد شاهی» اثر بهمن میرزا قاجار فرزند عباس میرزا و برادر محمد شاه قاجار انتشار یافت. این کتاب را دکتر ح. م. صدیق به همراه یکی از دانشجویان خود تصحیح کرده، به بازار کتاب عرضه داشته‌اند. در زیر، بخش مربوط به «عاجز گرمه‌رودی» را از این کتاب انتشار می‌دهیم:
عاجز
مشهور به خليفه محمد از اهل گرمه‌رود است همه كس از لطايف و ظرايف از او خرسند و خشنود. وجه تخلص به اين علت است كه در بند زلف ماه‌رويان عاجز و ناتوان است و گرفتار سلسله زلف و كاكل گل‌رخان، حلاوت شعرش در تركي مثل حلاوت سعدي در فارسي است. مكرر نزد ما مي‌آيد و به صحبت او ميل كلي داريم اين اشعار تركي از او منتخب و در اين كتاب نوشته شد.
اين غزل را در مدح ميرزا غلام شاه گفته:
بو پری‌دیر گؤزه نمایان‌دیر،
بن دئمم بئله حُسن انسان‌دیر.
الله الله! نه جبهه و سیما،
مطلعِ نورِ فیضِ سبحان‌دیر.
بو نئجه زلف‌دیر بو نئجه رخسار،
شب یلدا و ماه تابان‌دیر.
داغیلیب بوی و موی عالم آرا،
مشک بی‌قدر و عنبر ارزان‌دیر.
اول خم زلف تابداریندا،
دل گرفتار و عقل حیران‌دیر.
نئچون اول طرّه‌ی خم اندر خم،
گه پریشان و گاه لرزان‌دیر.
دل و دین آلدی قصد جان ائیلر،
بو نه قاش و نه گؤز، نه مژگان‌دیر؟!
بو دل زار و ناتوانی گؤرون،
هر طرف‌دن نه تیر باران‌دیر.
بیر کؤنول واریدی آپاردی یار،
قالدی بیر جان کی شاها قربان‌دیر.
وقتی عاجز به همراه ما به موغان آمد و به دختری از طایفه. . . تعشق به هم رسانید، این غزل را بدیهة انشاء نمود:
بیر طرفه صنم عشقی منی ائیله‌دی جان‌دان،
تؤکموش یوزونه زلف سیاهی ایکی یاندان.
گاه ائتدی نمایان اؤزونو ائیله‌دی جان‌دان،
گاه اولدو نهان قویدو منی روح روان‌دان.
مستانه گؤزو باده ایچیب جام ازلدن،
بیر مغبچه‌ی شوخ اله سالدیم بو نشان‌دان.
اؤز ائللری تک تئللری اول رشک پری‌نین،
یغمایه گلیب خلقی ائدیب دین و ایمان‌دان.
آتدیم وطنی آدینی دوتمام او دیارین،
اوللام دلاغرده داخی گئتمم بو مکان‌دان.
حاشا دلاغرده اولا بو حُسن‌ده بو شوخ،
بیر حوردو دنیایا گلیب باغ جنان‌دان.
عاجز سنی پیر ائتمیش ایدی دُور زمانه،
آییرما دل زاریوی بو تازه جوان‌دان.
و له:
عجب دیوانه‌دیر یاران گؤرون بو مردم عالم،
بلا زنجیری‌نین آدین قویوبلار طرّه‌ی پُرخم!
قیامت خلقیچون برپا اولور اول سرو قد دورسا،
گؤز اگیب کیپرگین چالسا صف محشر اولور برهم.
منه بیر ناوک مژگان ووروبدور اول کمان ابرو،
گر هرگز اشکبوسی اورمایییب بو شصت ایلن رستم.
قاشین کسگین قیلیج‌دیر، هم گؤزون بیر قان ایچن جلاّد،
خالیندیر دانه‌ی تزویر، زلفون دام مستحکم.
اولوب پیوسته قاشین تک قدی خم عاجز زارین،
گؤزون تک ناتوان حالی اولور زلفون کیمی برهم.
و له:
کمان قاشینا قربان ائتمه‌دیم بو جانی جان چکدیم،
عبث اول تیر مژگان‌دان دل بریانی یان چکدیم.
دئدیم نفعیمدی تیر غمزه‌دن بیر یانه یاییندیم،
اگیلدیم کئچدی اوخ یایدان بو فکری نه زمان چکدیم.
دئدیم:«رخساریوی دوتما سر زلف سیاه ایلن!»
هاچان انصافه گلدین بو قده‌ر آه و فغان چکدیم.
دوتوبدور پیکریم اول تار زلفه ضعف‌دن بس کیم،
کؤنولدن آرزوی درگه شاه جهان چکدیم.
جهان سلطانی عالم قبله‌سین دین خسروون گؤردوم،
بهار تازه بن تاپدیم اگر رنج خزان چکدیم.
و له:
منظور بودور اول دل دیوانه داغیلسین،
بیر شانه چک اول زلف پریشانه، داغیلسین.
کؤنلوم قوشو صید اولماغا گر اولسا مرادین،
تؤک تئللریوی هر بیری بیر یانه داغیلسین.
بیر دانه‌ی خال سیهین سئومه‌دین آخر،
زاهد گؤروم اول سبحه‌ی صد دانه داغیلسین.
گؤستر قاشیوی، آچ لب میگونی دمادم،
ایسترسن اگر مسجد و میخانه داغیلسین.
گر ایستیه‌سن کیم آسیلا هر تئله مین دل،
تئل تئل ائله قوی هر تئلی بیر یانه داغیلسین.
ایچدیکجه، منیم باغریمی قان ائتدی بو باده،
بیر دُور ائله ساقی کی بو پیمانه داغیلسین.
رخسار عرق یا ورق سیم ایله افشان،
اول اختر رخشان مَهِ تابانه داغیلسین.
هر جور کی چکدین شکن زلفدن عاجز،
سن یاز اونو بو صفحه‌ی ایرانه داغیلسین.
و له:
ائدن احوالیمی برهم او زلف عنبر افشان‌دیر،
گؤروم اولسون پریشان خاطریم اوندان پریشان‌دیر.
* * *
قویما سن رخسارا بیرله زلف پرچین داغیلا،
بو خطادیر قورخارام برهم یئتیب چین داغیلا.
* * *
نئجه تعریف ائدیم من بو پری شانینده،
کی دوشوب بنده قولو زلف پریشانینده.
* * *
بو سرو قدین یوزونو یوز مین گوله وئرمم،
بو لاله رخون زلفونو مین سنبله وئرمم.
اول زلف کی من گؤرموشم اول کاکل مشکین،
هر زلفه باخیب کؤنلومو هر کاکله وئرمم.
در ممانعت معشوقه او را از سفر مکه‌ی معظمه گوید:
یئتیشدی ناگهان دلبر منه شوریده دریا تک،
گؤروب کؤنلوم حرم طوفینه گئتمک‌ده مصمم‌دیر.
سر و سامان و زاد ره من زارا مهیّادیر،
اساس قصد مقصد ائیله‌مک کؤنلوم‌ده محکم‌دیر ـ
باخیب بانگ رحیل و ناله‌ی ردم پیاپی‌دیر،
بدندن جان چیخیب عزم ائیله‌مک وقتی دمادم‌دیر.
اوروب باد صبا تک ال آچیب بند نقاب اوزدن،
دولاندی باشیما عالم، دئدیم بس چرخ برهم‌دیر.
یوزون گؤستردی خال و زلف ایلن چاه زنخدانین،
بو کعبه، بو رسن‌دیر، بو هَجَر، بو چاه زمزم‌دیر.
صفا سینه‌م‌دی، مینا گردنیم، گر وار قربانین،
دولاندیر باشیما کس، قویما کئچسین یاخشی موسم‌دیر.
اؤزون انصاف وئر ظالم گؤره‌ک بو خلق عالم‌ده،
آتیب اؤز کعبه‌سین، اؤز قبله‌سین، اول هانسی آدم‌دیر؟
این قصیده را در مدح خسرو خان گفته:
بیلمنم بو گؤرونن صورت خوش انسان‌دیر،
یا مَلک‌دیر اؤزو اؤز صورتینه حیران‌دیر؟!
یا پری‌دیر کی گلیب صورت انسانه دوشوب،
یا بهشت ایچره گزه‌ر حوری و یا غلمان‌دیر؟!
بو نئجه حُسن‌دو یارب! بونا گون واله‌‌دیر،
دولانیر باشینا گؤر کیم نئجه سرگردان‌دیر.
داخی بس‌دیر، بیر اوسان، جوُردن ال چک آخر،
دوتارام کؤنلوم الیندن کی لبالب قان‌دیر.
گئدرم عجز ایله درگاهینا بیر سلطانین،
یئتیشیر داده کی بیر داده یئتن سلطان‌دیر.
خان عادل کی جهان ایچره عدیلی یوخدور،
والی رشت فلک‌مرتبه خسروخان‌دیر.
یئیتشیر نسل همایونی او والا گهرین،
بیر یئره کیم خلفازاده‌ی گرجستان‌دیر.
حُسن‌ده یوسف مصریدی، سخادا حاتم،
عدل‌ده تاری بیلیر ثانی نوشیروان‌دیر.
قهر ایلن باخسا اگر ماه‌لقالار زلفی،
حلقه‌لنمز دئیه‌سن بیرجه اولو ایلان‌دیر.
منزلیم گلشن، ایشیم ناله و افغان‌دی مدام،
بولبوله اولماسا گول، گلشن اونا زندان‌دیر.
و این اشعار را در مدح رمضان نام باجلان گفته:
داده یئتن یوخدو بو گون‌ده امان،
وارد اولوب موندا ایکی رمضان.
بیری‌سی میخانه‌نی ویران قویار،
بیری‌سی مِی باغرینا یوز قان قویار.
بیری مِی و باده‌نی قیلمیش حرام،
بیری دوتوب ساغر صهبا مدام.
اول رمضان زاهده اولسون نصیب،
بو رمضان بنده‌یه بس‌دی رقیب.
آچیق اولا چاک گریبان اونا،
کاش او آدام اولا قربان اونا.
نازل اولوب اوندا کرامات حق،
ظاهر اولوب موندا گر آیات حق.
دفتر حُسن ایچره بو ممتازدیر،
هر نئجه تعریف ائله‌ییم آزدیر.
او رمضانین حَسبی آج آلان،
بو رمضانین نسبی باج آلان.
واعظ شهره بو سؤزو دئیه‌سن،
بو رمضانی دوتاسان یئیه‌سن.
لعل لبین‌دن یئمک افطار اونون،
تا بیله‌سیز نه مزه‌سی وار اونون.
سلسله‌ی زلفو شب قدردیر،
عارض سیماسی مه بدردیر.
بو رمضان فطره‌سینه مستحق،
بنده‌ام الحق کی وئره‌ن یوخدو حق.
نئجه دئییم قدّی سهی سرودیر،
سرو دئمک قامتینه سهودیر.
سرو یئریسه ییخیلار بو پری،
هر یئرینده سالی یوز محشری.
سرو زمرّد گئیینر سربه‌سر،
بو گئیینیب لعل و جواهر تؤکر.
عاجز نالانی گرفتار ائدیب،
واله زلف و خط و رخسار ائدیب.
فی المرثیه:
شام ایچره شام کئچدی کیم آل‌عبا اوچون،
بیر ائیله شام کئچمه‌سین هئچ بینوا اوچون.
اول تیره شام‌دان بتر اول شام شوم‌دا،
آچیلدی صبح، زینب (س) بخت قارا اوچون.
منزل خرابه، خصم قوی، خسته، بی‌طبیب،
زینب چکه‌ردی ناله، گزه‌ردی دوا اوچون.
بیر یاندا اشک چشم رقیه فرات تک،
جاری اولوردو تشنه لب کربلا اوچون.
بیر یاندا هم سکینه دئیه‌ردی فغان ایلن،
اکبر هانی کی غم یئیه من بینوا اوچون.
بیر یاندا آه و ناله‌ی کلثوم بلند ایدی،
عباس جان نثارا طریق وفا اوچون.
اول محنت ایچره شمر گلیب با طناب و چوب،
بهر شکنج خاطر خیرالنّسا اوچون.
باغلاندی قول قولا، دوزولوب گوهر ادب،
بیر رشته‌ی جفایا سگ بی‌حیا اوچون.
چون واقف حضور یزید اولدو اهل بیت،
آرام و تاب قالمادی ارض و سما اوچون.
نئتدی سکینه، نئیله‌دی زینب چکنده تیغ،
جلاّد سنگدل سر زین‌العبا اوچون.
غیر از سرشک گؤرمه‌دی بیر التماس ائدن،
گؤز گزدیریردی هر طرفه آشنا اوچون.
گلدی فغانا ائیله‌دی فریاد کی:«ای یزید!
بیر رحم قیل بو طفل یتیمه خدا اوچون.
انصافا گل بو غربت آرا یوخدو غمگسار،
غیر از بو طفل، عترت شیرخدا اوچون.»
شام و سحر فغانه گل عاجز سرشک تؤک،
چک آه سوزناک بو صبح و مسا اوچون.
سانما حقیر گوهر اشکی گؤزوم تانی،
قیمت دئییلمه‌ییب بو دُر بی‌بها اوچون.
بو گوهر ثمین و گرانمایه درّ ناب،
جاری اولوری تشنه لب کربلا اوچون.
بیر یاندا نوعروس گئییب جامه‌ی سیاه،
افغان ائدردی قاسم نوکدخدا اوچون.
و له:
ای شام! زلف زینب (س)ه باخدین اوتانمادین،
وی شمع! سن سکینه‌یه باخدیقجا یانمادین؟
ای صبح! خواب غفلته اویدون صباحا دین،
چکدی فغان و ناله سکینه اویانمادین.
ای گون! دوشنده یئر یوزونه نور مشرقین،
باتدین گئنه طلوع ائله‌دین، هئچ اوتانمادین.
آخدین سرشک دیده‌ی زینب کیمی فرات!
گویا سکینه تشنه‌لیگینه اینانمادین.
آلدی قوجاغا اصغری سلطان کربلا،
ای ناوک بلا! نییه بیر دم دایانمادین.
مونجا جفا و جور ائله‌دین آل‌حیدره،
ای بی‌وفا، سپهر جفادان اوسانمادین.
و له:
ای روزگار، دُور کجیندن فغان سنین،
وی چرخ کج‌مدار، الیندن امان سنین،
فریاد ای زمانه هاچان اولدو اولمویا،
آل رسولا درد و غمین بیر زمان سنین؟
خون گلوی اصغر لب تشنه دیر فلک،
هر صبح و شام وار یاخاندا بو قان سنین.
آه اول زمان کی دوشدو امام زمان(عج) یئره،
دوتدو نه قسم طاقتین ای آسمان سنین.
و له:
ای دل! دیار غربته بیر کاروان گئدیر،
غم‌دن دوتوب او قافله بار گران گئدیر،
بیلمم اوروب او قافله‌نی هانسی راهزن،
خلقی فغان و ناله چکه‌ر، باغری قان گئدیر.
محمل نشینی قارا گئییب سربه‌سر نولوب،
گؤزدن سرشک آل تؤکوب ساربان گئدیر.
بنزه‌ر بو کاروان اونا کیم زینب فگار،
قویموش دیار شاما یوزون ناتوان گئدیر.
ییغمیش باشینا بیر نئچه بخت قارالاری،
مویه‌کنان شامه او شاه زمان گئدیر.
ییخماز سکینه ناله‌سی طاقین اونون مگر،
دور ائیله‌ییب بو طور ایله بو آسمان گئدیر.
ممکن‌دیر ای سپهر او گوندن او بی‌کسین،
داغ فراق اکبر رعنا جوان گئدیر.
عاجز بو مُلک و مال و منالا گوونمه‌ین،
بیر گون یئتر کی یئتمز الین، خانمان گئدیر.
دوت دامن حُسین‌یوی گؤزدن سرشک تؤک،
الده بو درّ ناب قالیر نقد جان گئدیر.
یارب، نولوبدو شاه علمداری بیلمنم،
کلثوم بینوا چکیر آه و فغان گئدیر.
* * *
نولوبدو ابر بهارا کی زار زار آغلار،
نه دردی وار اوره‌گینده کی هر بهار آغلار.
بو تیره ابر و گلِ طرّه‌ی پریشانین،
آچیبدیر زینب بی‌دل سحاب‌وار آغلار.[1]
[1] متن اشعار از چاپ انتقادی دیوان عاجز نقل شد که جزیی اختلاف در ضبط برخی کلمات دارد:
گرمه‌رودی (سرابی)، عاجز. دیوان اشعار، مقدمه و تصحیح: دکتر ح. م. صدیق، تهران، تکدرخت، 1389.