گزیده‌ی دیوانهای ترکی امیر علیشیر نوایی با مقدمه‌ی دکتر ح. م. صدیق در 348 صفحه به قطع وزیری توسط نشر تکدرخت منتشر شد. این کتاب توسط مرحوم آگاه سرّی لَوَند – استاد زبان و ادبیات ترکی- گردآوری شده است. یکی از مهم‌ترین آثار «مرحوم آگاه سرّی لَوَند» کتاب چهار جلدی «امیر علیشیر نوایی» است که جلد اول شامل شرح زندگی و افکار نوایی است، جلد دوم برگزیده‌ی دیوانهای چهارگانه‌ی وی، و جلد سوم برگزیده‌ای از خمسه‌ی نوایی و جلد چهارم منتخبات آثار منثور نوایی به شمار می‌‌رود که با حروف لاتین در سال‌های 1966 و 1967 چاپ شده است.
کتاب حاضر برگردان تمام جلد دوم به الفبای عربی است که توسط سید احسان شکرخدا زیر نظر دکتر صدیق به انجام رسیده است. استاد صدیق در مقدمه‌ی خود، درباره‌ی دیوانهای ترکی نوایی چنین آورده‌اند:
« خزائن المعانی مجموعه‌ی چهار دیوان تركی امیر علیشیر نوایی را در بر می‌گیرد. نخستین دیوان وی، وقتی بیست و پنج سال داشت از سوی سلطان علی بن محمد مشهدی در سال 870 هـ . تدوین یافت. این نسخه‌ی نفیس در سال 1968 با عنوان نخستین دیوان و به صورت روگرفت از سوی حمید سلیمان دانشمند اوزبكستان در شهر تاشكند انتشار یافته است. این دیوان حاوی 391 غزل، 1 مستزاد، 1 معما و 41 رباعی است.
امیر علیشیر نوایی خود، میان سال‌های 882- 874 به تشویق سلطان حسین بایقارا، دیوان اشعار خود را با عنوان بدایع البدایة مرتّب كرد. كهن‌ترین نسخه‌ی این دیوان در كتابخانه‌ی ناسیونال پاریس به شماره‌ی 746 نگهداری می‌شود كه در فهرست بلوشه معرفی شده است.[1]
وی، دومین دیوان خود را با عنوان نوادر النّهایة در سال 893 تدوین ساخت كه دارای 628 غزل، 3 مستزاد، 3 ترجیع بند، 5 قطعه، 46 رباعی، 6 معما، 1 لغز و 1 تویوق است. از این میان 460 مورد جدید است و مابقی از نخستین دیوان و بدایع البدایة اخذ شده است.
نوایی پس از تدوین این دیوان‌ها سال‌ها به تدوین اشعار خود نپرداخته است و در پنجاه سالگی به توصیه‌ی سلطان حسین بایقارا، سر و سامان دادن به دیوانهای خود را آغاز كرده است و همه‌ی اشعار خود را یك‌جا گرد آورده و با نام‌های زیر در چهار مجلّد تدوین ساخته است و هر چهار مجلد را یك جا خزائن المعانی نامیده است. چهار مجلّد دیوانهای تركی وی عبارتند از:
- غرائب الصّغر. (اشعار سروده شده میان 20- 8 سالگی)
- نوادر الشّباب. (اشعار سروده شده میان 35- 20 سالگی)
- بدایع الوسط. (اشعار سروده شده میان 45- 35 سالگی)
- فوائد الكبر. (اشعار سروده شده میان 60- 45 سالگی)
بنا به تحقیقات ژانوس اكمن Janos Ekmann، در این تدوین‌های نهایی، برخی شعرهای دوران‌های گوناگون زندگی نوایی دچار جابجایی هم شده است.[2]
نوایی یك سال پیش از وفات خویش در سال 905 هـ . دیباچه‌ای بر دیوانهای چهارگانه‌ی خود نوشته و علت تدوین آن‌ها را شرح داده است.
تعداد انواع اشعار دیوانهای چهارگانه‌ی فوق، به شرحی كه آگاه سِرّی لَوَند بر شمرده، چنین است:
غرائب الصغر: دارای 636 غزل، 1 مستزاد، 3 مخمّس، 1 مسدّس، 1 ترجیع‌بند، 1 مثنوی، 34 قطعه، 131 رباعی.[3]
نوادر الشّباب: دارای 647 غزل، 1 مستزاد، 3 مخمس، 1 مسدس، 1 ترجیع‌بند، 1 تركیب‌بند، 50 قطعه، 52 معما.[4]
بدایع الوسط: دارای 638 غزل، 1 مستزاد، 2 مخمس، 2 مسدس، 1 نرجیع‌بند، 1 قصیده، 58 قطعه، 10 لغز، 13 تویوق.
فوائد الكبر: دارای 627 غزل، 1 مستزاد، 2 مخمس، 1 مسدس، 1 مثمن، 1 ترجیع‌بند، 1 مثنوی، 48 قطعه و 84 مفردات.
ویژگی دیگر آن كه در كنار 28 حرف سیستم الفبای تركی قافیه‌های حروف (پ، چ، ژ، گ) را نیز داخل ترتیب غزل‌ها كرده است.
هر یك از حروف قوافی را هم، چنین شروع كرده است:
- الف حرفی‌نینك آفت‌لاری‌نینك ابتداسی.
- بی‌حرفی‌نینگ بلالری‌نینك بدایتی.
نوایی دیوانهای خود را بر اساس سامانه‌ای اندیشه‌‌ورزانه تدوین کرده است. در نخستین دیوان خود درباره‌ی این سامانه چنین می‌گوید:
«هر کیشی کیم دیوان ترتیب قیلیپ تورور، اوتوز ایکی حرفدین کیم خلایق عبارتیده واقع دورور و اولوس کتابتیده شایع دؤرت حرفغه تعرّض قیلمای دورورلار. چون سؤز عروسی، نظم حریرینینگ مطبوع کسوتین و موزون خلعتین کیییپ جلوه آغاز قیلسا حقّه‌ی یاقوتی داغی اوتوز ایککی گوهردین قاچان کیم تؤرتیگه نقصان واقع بولسا، مقرّردۆر کیم جمالیغا آندین قصور و کمالیغا آندین فتور واقع بولغوسی‌دور. . .
«بو جهت‌دین اول تؤرت حرف جوهرلرین داغی اؤزگه حروف جواهری سلکی‌ده تارتیپ، غزلیّات اوتوز ایکی حرف ترتیبی بیله مرتّب قیلیلدی.
«یانا بو کیم هر حرف غزلیّاتی‌نینگ اوّل بیتیلگن غزل بیله اؤزگه غزل‌لر آراسی‌دا اسلوب حیثیّتی‌دین تفاوت رعایت قیلمایدورلار. مقرّر دورور کیم هر امیرده هر لحظه حاق سبحانه و تعالی حمدی‌دین، یا رسول - علیه السلام- نعتی‌دین یا بو ایککی ایشکه دلالت قیلور دیک بیر امردین غافل بولماماغ‌لیغ اولی دورور.
«اگر هر لحظه بو سعادت میسّر بولماسا، هر متعیّن امر افتتاحی‌دا خود نی نوع تغافل و تکاسل روا گؤرۆلگای . . .
«بو نوع خیال خاطرغه کیلگن اۆچۆن هر حرف غزلیّاتی‌نینگ اوّلغی غزلنی یا تینگری تعالی حمدی بیله موشّح، یا رسول -علیه السلام- نعتی بیله مفتّح، یا بیر موعظه بیله کیم بو ایککی ایش‌دین بیرگه دال بولغای موضّح قیلیندی.
یانا بیر بو کیم، گوئیا بعضی ایل اشعار تحصیلی‌دین و دیوان تکمیلی‌دین غرض مجازی حسن و جمال توصیفی و مقصود ظاهری خط و خال تعریفی‌دین اؤزگه نیمه آنگلامای دورورلار. دیوان تاپیلغای کیم آندا معرفت آمیز بیر غزل تاپیلماغای و غزل بولمای کیم آندا موعظت انگیز بیر بیت بولمایغای، مونداق دیوان بیتیلسه خود آسرو بیهوده زحمت و ضایع مشقّت تارتیلغان بولغای. اول جهت‌دین بو دیوان‌دا حمد و نعت و موعظه‌دین باشقا هر شورانگیز غزل‌دین کیم استماع مه‌وش‌لرغه موجب سرکش‌لیک و غم‌کش‌لرغه باعث مشوّش‌لیق بولغای؟ بیرر ایکیرر نصیحت آرا و موعظت آسا بیت ارتکاب قیلیندی، کیم آلارنینگ لمعه‌ی رخساری عفّت برقعی‌‌دین کؤپ تاشغاری لامع بولماغای، تا بولارنینگ وجودی خرمنی اول برق احتراقی‌دین بالکل ضایع بولماغای. یوق کیم بو غزل‌لر غزاله‌لری جلوه‌گرلیک ساز، بلکی پرده‌درلیک آغاز قیلسالار بو بیت‌نینگ نصیحت‌ساز واعظ‌لاری و موعظه‌پرداز ناصحه‌لاری مانع بولغای‌لار . . .
«یانا بو کیم سایر دواوین‌ده رسم غزل اسلوبی‌دین کیم شایع دورور، تجاوز قیلیپ مخصوص نوع‌لرده سؤز عروسی‌نینگ جلوه‌سیغه نمایش و جمالیغا آرایش بیرمای دورورلار. و اگر احیاناً مطلعی مخصوص نوع‌ده واقع بولسا، هم اول مطلع اوسلوبی بیله اتمام خلعتین و انجام کسوتین کییدۆرمای دورورلار. بلکی تۆکنگۆنچه اگر بیر بیت مضمونی وصال بهاری‌دا گۆل‌آرای‌لیق قیلسا یانا بیری فراق خزانی‌دا خارنمای‌لیق قیلیپ دورور. بو صورت داغی مناسبت‌دین ییراق و ملایمت‌دین قیراق گؤرۆندی. اول جهت‌دین سعی قیلدیم کیم هر مضمون‌دا مطلعی واقع بولسا، آنداق بولغای کیم مقطعغه‌چه صورت حیثیّتی‌دین موافق و معنا جانبی‌دین مطابق تۆشکای . . . »
سامانه‌ی الفبایی پذیرفته شده‌ی نوایی در دیوان، بخلاف دیوانهای دیگر شعرا به جای 28 حرف در 32 حرف سازه‌بندی شده است و در آغاز هر دیوان نخست تحمیدیه، نعت، مناجات و یا موعظه آورده و چند غزل اخلاقی گذاشته و سپس در موضوع حسن و جمال و نظائر آن شعر سروده است. سرفصل هر حرف را هم مصراعی ساخته است به شرح زیر که با همان حرف دارای صنعت واج‌‌آرایی است:
الف حرفی‌نینگ آفت‌لری‌نینگ ابتداسی
بی حرفی‌نینگ بلالاری‌نینگ بدایتی
پی حرفی‌نینگ پری‌وش‌لری‌نینگ پروازی
تی حرفی‌نینگ تاراجگرلری‌نینگ تماشاسی
ثی حرفی‌نینگ ثمین گوهرلری‌نینگ ثمره‌سی
جیم حرفی‌نینگ جمیله‌لری‌نینگ جلوه‌سی
چیم حرفی‌نینگ چابک‌لری‌نینگ چهره‌گشالیغی
حی حرفی‌نینگ حرامی‌لری‌نینگ حسن‌آرای‌لیغی
خی حرفی‌نینگ خوب‌لاری‌نینگ خرامی
دال حرفی‌نینگ دلارام‌لاری‌نینگ دورانی
ذال حرفی‌نینگ ذوی الحیات‌لاری‌نینگ ذوفنون‌لیغی
ری حرفی‌نینگ رعنالاری‌نینگ رستاخیزی
زی حرفی‌نینگ زیبالاری‌نینگ زینتی
ژی حرفی‌نینگ ژولیده‌موی‌لاری‌نینگ ژنده‌پوش‌لیغی
سین حرفی‌نینگ سمن‌برلری‌نینگ سئوداسی
شین حرفی‌نینگ شوخ‌لاری‌نینگ شمایلی
صاد حرفی‌نینگ صنم‌لری‌نینگ صیتی
ضاد حرفی‌نینگ ضمیران‌بوی‌لاری‌نینگ ضیاسی
طی حرفی‌نینگ طنّازلاری‌نینگ طراوتی
ظی حرفی‌نینگ ظریف‌لری‌نینگ ظهوری
عین حرفی‌نینگ عیّارلاری‌نینگ علامتی
غین حرفی‌نینگ غزاله‌لری‌نینگ غوغاسی
فی حرفی‌نینگ فتنه‌لری‌نینگ فسونی
قاف حرفی‌نینگ قیامت‌لری‌نینگ قیرانی
کاف حرفی‌نینگ کافرلری‌نینگ کمالی
لام حرفی‌نینگ لعبت‌لری‌نینگ لطایفی
میم حرفی‌نینگ محبوب‌لاری‌نینگ ملاقاتی
نون حرفی‌نینگ نازنین‌لری‌نینگ نموداری
واو حرفی‌نینگ ولاهت‌افزالاری‌نینگ وقایعی
هی حرفی‌نینگ همایون‌وش‌لری‌نینگ هلاک انگیزلیغ‌لاری
لام الف حرفی‌نینگ لاله‌رخ‌لاری‌نینگ لابه‌سی
یی حرفی‌نینگ یغمایی‌لاری‌نینگ یۆز گؤرگۆزمک‌لری
* * *
. . . آگاه سرّی لوند در سال 1893 در شهر ردوس ترکیه به دنیا آمده، در سال 1978 وفات کرده است. وی ادیب و سیاستمدار دوره ی جمهوریت در ترکیه به حساب می‌آید. از آثار وی می‌توان کتاب‌های زیر را بر شمرد:
1- آجیلار (رمان، 1928)
2- ادبیات تاریخی درسلری (3 جلد، 1931، 1934 و 1938)
3- اثرلر و شخصیت‌لر (1940)
4- دیوان ادبیاتی (1941)
5- عطایی‌نین حلیة الافکاری (1948)
6- منطق الطیر (فاکسیمیله، 1955)
7- غزوات‌نامه‌لر و میکائیل اوغلو علی بیگ‌ین غزوات‌نامه‌سی (1956)
8- تورک ادبیاتیندا شهرانگیز و شهرانگیزلرده استانبول (1958)
9- عرب و فارس ادبیات‌لاریندا لیلی و مجنون حکایه‌لری (1961)
10- تورک ادبیاتی تاریخی (1973)
11- علیشیر نوایی (4 جلد، 1965 - 1968)
[1]- Blochet, cat. Mss. Turcs, II. P. 51.
[2] Eckmann, Janos. Nevainin İık divanları üzerine, TDK, 1970, s. 255.
[3] Nevayi, Alişir. Garāib üs Sıgar, Günay Alpay, İst, 1965. (doktora Tezi)
[4] Nevayi, Alişir. Nevādirüş-Şebāb, . Karörs Metin (İ.Ü. doktora Tezi), 1984. (İnceleme Metin- İndeks)
منبع: امیر علیشیر نوایی، گزیده دیوانهای ترکی، گردآورنده: آگاه سرّی لوند، مقدمه دکتر حسین محمدزاده صدیق، به اهتمام: سید احسان شکرخدا، تهران، تکدرخت، 1394.