کتاب «ترجمه‌ی ترکی سوره‌ی انعام» از مترجمی ناشناخته به خط یاقوت مستعصمی با مقدمه و شرح لغات ترکی از دکتر حسین محمدزاده صدیق در 262 صفحه به قطع وزیری توسط نشر تکدرخت منتشر شد. دکتر صدیق عقیده دارند بر اساس سبک و اسلوب کلمات و جملات ترکی به کار رفته در این ترجمه، مترجم اثر از عصر یاقوت مستعصمی فاصله‌ی زمانی زیادی نداشته است. از محسنات کتاب حاضر، وجود فهارس لازم برای سهولت کار تحقیق پژوهشگران است به همراه ترجمه‌ی سوره‌ی انعام به ترکی آذری معاصر که توسط خود استاد صورت پذیرفته است. دکتر صدیق چند سال است به کار ترجمه‌ی ترکی آذری از قرآن کریم اشتغال دارند و این ترجمه از مجموعه ترجمه‌های ایشان برداشته شده است. امیدواریم استاد بتوانند ترجمه‌ی کامل قرآن کریم را به پایان برسانند و در دسترس علاقه‌مندان قرار دهند.
دکتر ح. م. صدیق این کتاب را در 6 بخش، به شرح زیر فصل‌بندی کرده‌اند:
بخش نخست: نص سوره‌ی مبارکه‌ی انعام (تصویر نسخه خطی به خط یاقوت مستعصمی با زیرنویس ترجمه ترکی)
بخش دوم: بازنگاری برگردان ترکی زیرنویس شده
بخش سوم: فهرست ترتیبی لغات با معادل‌های ترکی
بخش چهارم: فهرست الفبایی لغات با معادل‌های ترکی
بخش پنجم: شرح معادل‌های ترکی لغات قرآنی
بخش ششم: ترجمه‌ی سوره‌ی مبارکه‌ی انعام به ترکی معاصر از دکتر ح. م. صدیق
قسمی از مقدمه‌ی استاد بر این اثر را در زیر می‌خوانیم:
1. ترجمه‌های زیرنویس شده
تفسیرها و ترجمه‌های ترکی قرآن مجید به گویش‌های اصلی 25 گانه‌ی ترکی در طول قرون و اعصار تا کنون احصاء نشده است و قابل احصاء هم نیست. حدس می‌زنیم که تعداد این ترجمه‌ها و تفسیرها در میان اقوام مختلف ترک زبان صدها گونه باشد. اما بلحاظ سیاست‌های اسلام هراسی و شیعه هراسی که در کشورهای مختلف ترک زبان وجود داشت و دارد، این ترجمه‌ها انتشار نیافته‌‌اند، حتی در برخی از کشورها معدوم شده‌اند و یا مانند ترجمه‌ی حاضر، نسخههای منحصر به فرد آن‌ها در کنج کتابخانه‌ها غریب مانده‌اند.
از کهن‌ترین ترجمه‌های ترکی قرآن مجید در ایران، باید از قرآن‌های مترجَم دوره‌ی سامانیان یاد کنیم. در این دوره با اخذ جواز ترجمه از علماء اهل سنت در ماوراء النهر، ترجمه‌ی قرآن به گویش ترکی خراسانی شروع شد و تا اوایل قرن ششم چندین ترجمه و تفسیر در شرق ایران و در خراسان بزرگ پدید آمد. اکنون نسخههای نفیسی از آن‌ها در کتابخانه‌های معتبر دنیا و از آن میان کتابخانه‌ی مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی محفوظ است. پس از انقلاب اسلامی از سوی انتشارات آستان قدس رضوی اوراقی از قرآن مترجَم دوره‌ی سامانی به ترکی، به عنوان نفیس‌ترین لوحه‌ها‌ی قرآنی موجود در آن کتابخانه به صورت تابلوهایی گران‌بها چاپ شده است.
قابل ذکر است که ترجمه‌ی قرآن فقط به شرط استنساخ نصّ شریف جایز بوده است. این است که همه‌ی ترجمه‌ها – که عمدتاً منثور بوده است – در زیر آیات شریفه و با خطی ریزتر و اغلب نستعلیق- و در زمان‌های اخیر شکسته نستعلیق- نوشته می‌شده است و گاهی ترجمه‌ها کاملاً تحت اللفظی بوده است.
در کتابخانه‌ی مرکزی تبریز در بخش گنجینه‌ی حاج حسین آقا نخجوانی نسخه‌ی خطی نفیسی با خط یاقوت مستعصمی، نوع ریحانی عالی، در ابعاد 18× 5/13 به شماره‌ی ثبت 1418 (میکروفیلم 5738 ک) – 1118 نگهداری می‌شود که شامل نص سوره‌ی مبارکه‌ی انعام و ترجمه‌ی ترکی آن به صورت زیرنویس است.
ترجمه‌ی حاضر نیز ترجمه‌ی لغت به لغت است و دلیل این کار را چنین گفته‌اند که آیات قرآنی، کلمات وحیانی و الهی هستند و معانی آن‌ها عندالله است و انسان را به آن‌ها راه نیست و معناهایی که از آن‌ها به دست می‌آید، ظنّی الدلاله است.
از این رو در ترجمه، مترجم باید کلمه‌ی زبان مقصد را به جای کلمه‌ی عربی بگذارد. اما مسئول دریافت معنای آیه مترجم نیست، زیرا او به معنای عندالله دسترسی ندارد.
2. یاقوت مستعصمی
جمال الدین ابوالدرّ یاقوت (و. 698 هـ .) که به دلیل تلمذ در پیش المستعصم بالله فرجامین خلیفه‌ی عباسی به مستعصمی معروف شد، خطاط چیره دست قرآن بود و امروزه نسخههای فراوانی به خط بدیع او در کتابخانه‌های جهان بر جای است.
او را پس از ابن مقله و ابن بوّاب، معروف‌ترین خوشنویس جهان اسلام نام داده‌اند. در روزگار خود به او لقب قبلة الکُتّاب دادند. او گذشته از خلیفه‌ی عباسی، پیش صفی الدین اورموی نیز دانش آموخته است. مبارکشاه بن قطب تبریزی و مولانا احمد سهره‌وردی از خطاطین معروف قرن هشتم هجری، از شاگردان او بودند. یاقوت توانسته است خط ثلث و نسخ را به کمال برساند. او خط ثلث و ریحان را بسیار خوش‌تر می‌نوشته است و سوره‌ی مبارکه‌ی انعام که اینک انتشار می‌یابد به خط ریحان از نوع عالی و به دست وی نگاشته شده است.
3. خط ریحان
خط ریحان یکی از بهترین خطوط برای نگارش قرآن است که از سده‌ی چهارم هجری برای نگارش قرآن به کار رفت و بهترین نمونه‌های آن از یاقوت مستعصمی است که چندی از آن‌ها برجای مانده است.
«خط ریحان مشتق از خط محقق است و کاربردی شبیه خط محقق دارد. خطی است ظریف و کوچک اندام، و تمام ویژگیهای خط محقق را دارد ولی ظریف‌تر است و به همین جهت آن را به گل و برگ و ریحان تشبیه کرده‌اند. این خط برای سهولت و روانی در نگارش ابداع شده‌است و خواسته‌اند سبک و روش محقق را در خلاصه‌نویسی و ریز نویسی به کار برده باشند. لذا خط ریحان تمام خصوصیات محقق را با اندام خردتر داراست. الف ها و حرکات در ریحان کوتاه تر از محقق است .
محمود یارز ، مؤلف کتاب مفتاح الکتابات القدیمة، در این باره نظری دارد :
«به مناسبت شباهت بعضی حروف محقق به ثلث، کم کم محقق از رواج افتاد و جای خود را به ثلث و ریحانی داد. ریحانی گر چه عمرش از محقق درازتر شد امّا به اندازه‌ی ثلث دوام نیافت، پیشتر از این قرآن ها برای خوانا بودن با محقق و ریحانی نوشته شدند، بعدها ریحانی هم برای نوشتن مطالب کوتاه و نوشته های تجملی منحصر گشت. از نمونه های ممتاز کتابت خط ریحان می توان به نسخه‌هایی از قرآن کریم به خط یاقوت مستعصمی اشاره کرد.»[1]
3. گونه‌ی ترکی به کار رفته در این ترجمه
زیرنویس و مترجم آیات در این ترجمه شناخته نیست، اما شیوه‌ی املاء گزینی کلمات ترکی و نیز گونه‌ی تلفظ کلمات، نشان می‌دهد که نباید از عصر یاقوت دورتر باشد.
گونه‌ی ترکی در این برگردان، بی‌گمان گونه‌ی ایرانی کهن آن، و اگر به زبان تورکولوژیست‌های ترکیه گفته باشیم، گونه‌ی Eski Anadolu Türkçesi می‌باشد که بعدها به دو شاخه‌ی ترکی آذری و ترکی عثمانی تقسیم شده است. کلمات زیر که در این ترجمه به کار رفته، همگی متعلق به آن گونه‌ی تاریخی زبان ترکی است:
آنجېلایېن = الّذی
آیېتماق = گفتن
ایوه‌رمک = عجله کردن.
تانېقلېق = شهادت و گواهی.
سؤیله‌‌ییجی = گوینده.
قوپارېلماق = مبعوث شدن، برگزیده شدن.
قایغولانماق = اندهگین شدن.
یۆرۆتۆ = جنبنده
یۆک چکیجې= بارکش
***
معرفی کتاب حاضر
بخش نخست
شامل نص صریح سوره‌ی مبارکه‌ی انعام به خط یاقوت مستعصمی با زیرنویس ترکی کهن از سوی مترجم ناشناس که به صورت فاکسیمیله انتشار می‌یابد.
بخش دوم
شامل بازنگاری کامل زیرنویس‌ها منطبق بر جدول آسان‌خوانی ترکی است. در این بخش ساختار نحوی جملات ترکی را مراعات کردیم و کلماتی را به صورت تحت اللفظی در زیر الفاظ قرآنی نگاشته شده بود، در جایگاه نحوی خود در جملات مختلف قرار دادیم. اما اشکال املایی همه‌ی کلمات را تغییر دادیم و در واقع آوانگاری کردیم.
مترجم برای فهم بیشتر معانی، گاهی لفظی در ترجمه افزوده و یا توضیح کوتاهی بر ترجمه نوشته است. در این موارد گاهی کلماتی بر ترجمه افزودیم. افزوده‌ها را داخل دو چنگ [ ] و توضیحات را میان هلالین ( ) قرار دادیم. املای کلمات ترکی را هم تأکید می‌کنم که با خوانش دقیق آوایی و به صورت شیوه‌گزینی امروزی و منطبق بر جدول آسان‌خوانی تغییر دادیم. این تغییر را هم در واک‌ها (مانند: اۏلجو اۏلوجو) و هم در آواک‌ها (مانند: طالماق دالماق) اعمال کردیم.
نشانه‌های ترکی آذری در برگردان‌ها کاملاً مشهود است. مانند:
- نشانه‌ی صفت تفضیلی راق / رک raq/rək (در: ظالم‌راق/ بیلیجی‌رک).
- ابدال لام به نون (آنلاماق آنناماق).
- ابدال قاف به غین (آیاق آیاغ).
از سوی دیگر تأثیر همزیستی و قرابت با زبان فارسی نیز در ترجمه به چشم می‌خورد. چنان که معادل بعضی کلمات به فارسی داده شده است. مانند کلمه‌ی «مبین» که یک بار به «پیدا و روشن» و بار دیگر به «آشکارا» معنی شده است.
بعضی کلمات کهن ترکی نیز که امروزه شاید از زبان اهالی شهرهای بزرگ و نزدیک به مناطق فارس نشین ساقط شده، در این سیاهه دیده می‌شود که از نظر بررسی‌های تاریخی زبانشناسی ترکی حائز اهمیت است. مانند:
تانېقلېق (= شهادت)، دؤشه‌نجی (= فرش)، قاتېلېق (= غَمَرات)، یارلېقجې (= غفور)، آنجېلایېن (= الّذی).
گاهی نیز برای یک لفظ قرآنی، در همان جا و یا در جاهای مختلف دو معادل متفاوت آورده شده است. در این مورد، دو معادل را در یک سرواژه نقل کردیم و با نشانه‌ی مکث / ،/ از هم جدا ساختیم. مانند:
لایفلح = قورتولماز، فلاح بولماز.
تُشرِکون= شرکت ائدرسیز، شرک گتیریرسیز.
در سیاهه‌ی زیر معادل‌های افعال تصریفی بدون تصرف و عیناً آورده شد. مانند:
تَوعَدون= وعده‌لنیرسیز.
تُوفَکون= یالانلانېرسیز.
خَوَّلنا= بیز خدمتلندیردیک.
لایُحِبّ= سئومز.
مترجم سعی کرده است الفاظ آیات شریفه را کاملاً تحت اللفظی زیرنویس کند و هر معادل ترکی را زیر لغت مربوطه بنویسد. از این رو، جمله‌بندی ترکی گاهی، دچار نابسامانی شده است. تأکید می‌کنم که سعی کرد. حتی الامکان معادل‌های ترکی را به ساختار بهنجار جمله انتقال دهم تا فهم آیات قرآنی تسهیل گردد.
مترجم آیات، شناخته نیست، اما شیوه‌ی املاء گزینی کلمات ترکی و نیز گونه‌ی تلفظ کلمات، نشان می‌دهد که نباید از عصر یاقوت دورتر باشد.
بخش سوم
شامل سیاهه‌ی ترتیبی همه‌ی لغات و الفاظ قرآنی سوره‌ی انعام با معادل‌های ترکی که در متن آمده است. در این سیاهه الفاظ و لغات قرآنی با همان اشکال تصریفی که در سوره‌ی مبارکه‌ی انعام آمده، به صورت الفبایی تنظیم شده است. در مقابل هر لغت و لفظ قرآنی، معادلی را که مترجم ناشناس به شکل زیرنویس نگاشته، آوردم.
بخش چهارم
فهرست الفبایی الفاظ قرآنی با معادل‌های ترکی را که مترجم ناشناس آورده، جهت تسهیل کار پژوهشگران در این بخش آوردم.
بخش پنجم
شامل فهرست الفبایی و شرح مختصر و معانی برخی لغات ترکی که احتمالاً برای خواننده‌ی معاصر ناآشنا و یا شاید جالب باشد. در این جا، در مقابل هر لغت یا عبارت، نخست آن را خود به فارسی ترجمه کردیم و سپس مشتقات آن اعم از اسم و فعل و غیره را همراه معانی مختلف آن آوردیم و در انتها معادل قرآنی آن لفظ را ذکر کردیم. فکر می کنم در این بخش توانسته‌ام معانی کاربردی گوناگون هر لفظ ترکی را به روشنی بازنمایم تا علت گزینش آن از سوی مترجم ناشناس برای لفظ قرآنی مورد نظر برای خواننده روشن گردد.
دکتر حسین محمدزاده صدیق
منبع: ترجمه‌ی ترکی سوره‌ی انعام از مترجمی ناشناخته به خط یاقوت مستعصمی، مقدمه و شرح لغات ترکی از: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، 1395.
