مشخصات کتاب
نام كتاب: چهار تیاتر و رساله اخلاقیه
مؤلف: میرزا آقا تبریزی
ناشر: نمایش
محل نشر: تهران
سال نشر: 1382
نوبت چاپ: اول
موضوع: نمایشنامه
308 ص.
قطع: رقعی
شرح مختصر كتاب
اين كتاب در واقع رساله‌ي دكتراي دكتر صديق است كه مشتمل بر تصحيح انتقادي دو كتاب «چهار تياتر» و «رساله‌ي اخلاقيه» اثر ميرزا آقا منشي باشي تبريزي از مبارزان قلم به دست دوران مشروطيت است. متن كتاب چهار تياتر قبلاً در برلين در سال 1311 چاپ شده و متن رساله‌ي اخلاقيه به صورت نسخه‌ي خطي منحصر به فرد در كتابخانه‌ي مركزي دانشگاه تهران نگهداري مي‌شود. اين كتاب حاوي مقدمه‌اي در شرح حال و انديشه‌هاي ميرزا آقا و روابط او با معاصران و تحليل محتوايي نوشته‌هاي بازمانده از او است.
در سال ۱۳۵۱ دکتر حسین محمدزاده صدیق به کشف علمی بزرگی نائل شدند و آن کشف رساله‌ی اخلاقیه و احیای نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی است که تا آن زمان به نام میرزا ملکم خان معروف شده بود. میرزا آقا تبریزی چهار نمایشنامه‌ی خود را برای فتحعلی آخوندزاده ارسال می‌کند. میرزا فتحعلی آخوندزاده نیز نظرات خود را درباره این نمایشنامه‌ها ابراز می‌نماید (که اسناد آن موجود است). معلوم نیست چه می‌شود که این چهار نمایشنامه اولین بار در چاپخانه کاویانی برلین به نام میرزا ملکم خان به چاپ می‌رسد و در ایران به نام او، نامبردار می‌شود. دکتر صدیق که در عنفوان جوانی به تهران آمده بودند و دانشجوی فوق لیسانس در دانشگاه تهران بودند، در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران توانستند نسخه‌ی منحصر به فرد دست نوشته از میرزا آقا تبریزی را کشف کنند که رساله‌ی اخلاقیه نام داشت. در این رساله، که سیزده باب داشت، باب سیزدهم نمایشنامه‌ای با عنوان حاج مرشد کیمیاگر بود. از طرف دیگر، ابوالفضل حسینی (حسرت) در باکو چهار نمایشنامه‌ی میرزا آقا تبریزی را که برای آخوندزاده فرستاده بود، و آن هم نسخه‌ی منحصر به فرد و دستنوشته میرزا آقاست، پیدا و ترجمه‌ی ترکی آن را منتشر کرده بود. بنابر این دکتر صدیق از طرفی چهار نمایشنامه میرزا آقا تبریزی (چاپ باکو ترجمه به ترکی) و از سوی دیگر، چهار نمایشنامه میرزا ملکم خان (چاپ برلین به زبان فارسی) را در دست داشت. سوال این بود که کدام یک، مولف واقعی این چهار نمایشنامه هستند؟ دکتر صدیق ۱۴ دلیل به دست می‌آورند و متوجه می‌شوند که این چهار نمایشنامه از آن میرزا آقا تبریزی است. ایشان کتاب پنج نمایشنامه از میرزا آقا تبریزی را قبل از انقلاب بر اساس همین استدلالات چاپ کرده‌اند. بعد از آن، منتقدان صاحب‌نظر، قبل از انقلاب، مقالات خود را در این باب نوشتند.
