مشخصات کتاب
نام کتاب: مطلع الاعتقاد في معرفت المبدأ و المعاد
مؤلف: حكيم ملا محمد فضولي بياتلي
ناشر: راه كمال
نوبت چاپ: اول
محل نشر: تهران
سال نشر: 1386
موضوع: فلسفه و كلام اسلامي
132 ص.
شرح مختصر كتاب
اين كتاب را دكتر صديق در سال 1354 از متن عربي به فارسي ترجمه كرده است. ولي در سال 1386 توانست آن را انتشار دهد. كتاب متن فلسفي- كلامي از محمد بن سليمان فضولي – شاعر سه زبانه‌ي قرن دهم- است كه در چهار ركن تنظيم شده است و از كارهاي موفق دكتر صديق به شمار مي‌رود.
فهرست:
بخش نخست: پيشگفتار مترجم.................................................................................... 58-9
1. كلام و متكلمان........................................................................................................ 19-9
1- 1. پيش درآمد............................................................................................................... 9
2- 1. اصطلاح كلام............................................................................................................ 9
3- 1. كلام الهي.............................................................................................................. 10
4- 1.تعريف علم كلام........................................................................................................ 12
5- 1. علت پيدايش علم كلام............................................................................................. 13
6- 1. هدف و موضوع علم كلام.......................................................................................... 16
7- 1. تفاوت كلام و فلسفه.............................................................................................. 16
8- 1. دو متكلم و حكيم پيش از فضولي.............................................................................. 17
1- 8- 1. هشام بن حكم.................................................................................................. 17
2- 8- 1. بوعلي سينا..................................................................................................... 19
2. حكيم ملا محمد فضولي و آثارش.............................................................................. 55-21
1- 2. شخصيت فضولي...................................................................................................... 21
2- 2. آثار تركي.......................................................................................................... 38-22
1- 2- 2. ديوان تركي...................................................................................................... 22
2- 2- 2. ليلي و مجنون..................................................................................................... 25
3- 2- 2. بنگ و باده........................................................................................................ 26
4- 2- 2. قيرخ حديث...................................................................................................... 28
5- 2- 2. صحبة الاثمار.................................................................................................... 28
6- 2- 2.حديقة السّعدا..................................................................................................... 29
7- 2- 2. مكتوبات و منشآت............................................................................................ 38
3- 2. آثار فارسي......................................................................................................... 52-39
1- 3- 2. ديوان فارسي..................................................................................................... 39
2- 3- 2. هفت جام......................................................................................................... 43
3- 3- 2. صحت و مرض.................................................................................................. 48
4- 3- 2. انيس القلب....................................................................................................... 49
5- 3- 2. رند و زاهد........................................................................................................ 51
6- 3- 2. رساله‌ي معمائيه................................................................................................. 52
7- 3- 2. فرهنگ تركي- فارسي...................................................................................... 52
4- 2. آثار عربي........................................................................................................... 55-53
1- 4- 2. ديوان عربي....................................................................................................... 53
2- 4- 2. مطلع الاعتقاد في معرفت المبدأ و المعاد.............................................................. 54
3. مطلع الاعتقاد في معرفت المبدأ و المعاد...................................................................... 60-56
1- 3. نشر متن عربي...................................................................................................... 56
2- 3. ساختار كتاب.......................................................................................................... 56
3- 3. نوآوري در علم كلام................................................................................................ 57
4- 3. كلام شيعي........................................................................................................... 58
5- 3. آماده‌سازي ترجمه..................................................................................................... 59
بخش دوم: برگردان فارسي................................................................... 118-61
مقدمه‌ي مؤلف............................................................................................................. 63
1. ركن نخست: در شناخت دانش و دانش شناخت.......................................................... 70-65
1- 1. باب نخست: در ماهيت دانش و شناخت..................................................................... 65
2- 1. باب دوم: در بايستگي شناخت.................................................................................... 66
3- 1.باب سوم: گونه‌هاي معرفت........................................................................................ 67
4- 1. باب چهارم: در راه‌هاي شناخت................................................................................. 68
2. ركن دوم: در شناخت احوال جهان............................................................................... 82-71
1- 2. باب نخست: در مبدأ عالم.......................................................................................... 71
2- 2. باب دوم: اجزاء جهان................................................................................................ 73
3- 2. باب سوم: در شناخت نوعبندي جهان......................................................................... 76
4- 2. باب چهارم: در شناخت انسان.................................................................................... 79
5- 2. باب پنجم: در وجود جن............................................................................................ 81
3. ركن سوم: در شناخت واجب و آنچه وابسته به آن است................................................. 96-83
1- 3. باب نخست: آنچه خواهنده بايد در آغاز بداند.............................................................. 83
2- 3. باب دوم: در بطلان دور و تسلسل............................................................................... 86
3- 3. باب سوم: در وجود واجب......................................................................................... 87
4- 3. باب چهارم: در صفات خداوند.................................................................................... 91
5- 3. باب پنجم: در افعال خداوند....................................................................................... 93
6- 3. باب ششم: زيبايي و زشتي.................................................................................... 94
7- 3. باب هفتم: در نيكي و بدي.......................................................................................... 95
8- 3. در بايستگي بر خداوند............................................................................................... 96
4. ركن چهارم: در شناخت پيامبري و آنچه به آن وابسته باشد............................................ 113-97
1- 4. باب نخست: در نياز انسان به پيامبر.......................................................................... 97
2- 4. باب دوم: در عصمت............................................................................................... 101
3- 4. باب سوم: در نبوت................................................................................................ 102
4- 4. باب چهارم: در برتري پيامبر ما .................................................................................. 103
5- 4. باب پنجم: در امامت............................................................................................... 107
6- 4. باب ششم: در حشر.............................................................................................. 108
7- 4. باب هفتم: در شناخت احوال روان........................................................................... 112
8- 4. باب هشتم: در ميزان، حساب و صراط...................................................................... 113
5. پانويس‌ها........................................................................................................... 118-114
بخش سوم: تعليقات................................................................................. 132-119
1. نام كتاب‌ها.............................................................................................................. 120
2. نام اشخاص............................................................................................................. 121
3. نام مذاهب، فرقه‌ها و گروه‌ها........................................................................................ 123
4. اصطلاحات و تعبيرات................................................................................................... 124
5. منابع ..................................................................................................................... 126
6. وثيقه‌ها................................................................................................................... 128
1. كلام و متكلمان
1- 1. پيش در آمد
علم كلام، شاخه‌اي از درخت تناور حكمت الهي و يك فرع عقلي از علوم اسلامي است كه در اصل در دفاع از اصول عقايد بنيادي دين مبين اسلام و دفع شبهات با دليل و برهان و تطبيق آن‌ها با قواعد عقليه، در مقابل حملات پيروان اديان ديگر، بويژه مسيحيان - كه به منطق و فلسفه‌ي يوناني مسلح بودند- از سده‌ي چهارم هجري در ميان معتزله پيدا شد و به دنبال مباحثات جدّي پيرامون موضوعات خود، به دست اشاعره افتاد و در گستره‌ي فكر استدلالي، متكلمان اسلام موفق به اظهار نظر‌هاي جسارت‌آميز و كاملاً ابتكاري دست يازيدند. تا آنكه در سده‌ي دهم هجري مولانا حكيم ملا محمد بن سليمان فضولي، اين اعجوبه‌ي شرق، توانست به جسارتي كم نظير مباحثي مانند: «امامت» و اصطلاحاتي چون «مَهدي مُنتَظَر» را داخل در علم كلام كند و به اثبات استدلالي كلامي بپردازد و علم كلام را به جهان تشيّع ارزاني دارد و آن را در ميان مردم بگستراند.
2- 1. اصطلاح كلام
اصطلاح كلام در اصل، ترجمه‌‌ي كلمه‌ي يوناني لوگوس است كه معناي منطق، سخن، كلمه و دليل مي‌دهد. واژه‌ي كلام نيز در زبان‌هاي اسلامي در معناي سخن و لغت به كار مي‌رود.
اين اصطلاح، در ترجمه‌هاي اوليه‌ي عربي از آثار يوناني، در معناي هر شاخه‌ي خاص از علم به كار مي‌رفت و صاحبان آن علم را «اصحاب الكلام» و يا «متكلمون» و علم تئولوژي Teologie يا الهيات را «كلام الالهي» مي‌ناميدند.
اما اندك اندك، اصطلاح كلام به ساختار انديشگي ويژه‌اي اطلاق شد كه در مقابل اصحاب فلسفه مي‌ايستاد و به نظر مي‌رسد كه در قرن سوم با ظهور اسحاق كندي (متوفي 260 هـ .) و پيروان فلسفه‌پرداز او، اين اصطلاح جا افتاده باشد.
در وجه تسميه‌ي اطلاق اين اصطلاح به ساختار انديشگي خاصي كه موضوع اين علم قرار گرفت، وجوه مختلفي نيز ذكر شده است كه به برخي از آن‌ها مي‌توان چنين اشاره كرد:
1. از آنجا كه كلام خدا يعني قرآن مجيد نخستين موضوع اين علم بود و متكلمان در حدوث و يا قدم آن بحث مي‌كردند، اين علم، كلام ناميده شد.
2. هر بحث جديد در اين علم، با لفظ الكلام آغاز مي‌شده است. مانند: الكلام في اثبات الصّانع يا الكلام في النّبوة و . . . از اين روي، اين علم به كلام معروف شد.
3. درونمايه‌ي اين علم را تكلم و مناظره و مباحثه تشكيل مي‌دهد و مناظره، كلام صرف است و به ديگر سخن وسيله و ابزار اين علم، تكلم است. و به خلاف علوم ديگر كه با مطالعه‌ي كتب، تحقق مي‌يابد، اين علم با مباحثه و مكالمه و مناظره ميان دو طرف محقق مي‌شود.
4. اصطلاح كلام با منطق مترادف است و از آنجايي كه منطق از آن فيلسوفان است، متكلمان براي مقابله با آنان، دانش استدلالي خود را مترادف آن، كلام ناميدند.
3- 1. كلام الهي
به هر انجام، بايد گفت كه در جهان اسلام نخستين كاربرد مكتوب و فني اين اصطلاح، خارج از معناي لغوي آن، دلالت بر يكي از صفات خداوند بود كه همان صفت كلام خداست و همه‌ي فرق اسلامي، با وجوه اختلاف در كيفيت تكلم، آن را بر خداوند اثبات مي‌كنند. مثلاً اشاعره مي‌گويند كه خداوند داراي صفت كلام نفسي است كه قائم به ذات اوست و به خلاف كلام لفظي -كه فقط قابليت افاده و اعلام بالفعل دارد- عاري از حدوث است. چنانكه پيروان احمد بن محمد بن حنبل نيز حتي اصوات و حروف را هم قديم دانسته‌اند و به قرآن كه كلام خداست صفت ازلي مي‌دهند.
اما كراميه -كه پيرو محمد بن كرام هستند و به تجسّم خالق اعتقاد دارند و خدا را محل حوادث و اعراض و جسم اجسم مي‌نامند و بر ملاقات و مماسات اجسام بر ذات باري تعالي قائلند- گويند كه كلام خدا از اصوات و حروف حادثه تشكيل شده، ولي قائم به ذات خداست.
در اين ميان اسماعيليه كه واضع اصطلاحات خاص در كلام هستند، عقيده دارند كه ذات الهي برتر از گمان و خرد و انديشه است و نمي‌توان به صفت حدّ و تعيّني به ايجاب يا به سلب از او سخن گفت و براي درك ذات باري تعالي به ادراك هفتاد بطن در معاني باور دارند.
در كنار اصطلاح كلام، اسماعيله اصطلاحاتي نظير: عقل كل، نفس كل، اصلين، مواليد ثلاثه، وجود ناطق، مستجيب، مأذون، داعي، امامت، وصايت و جز آن در علم كلام رايج ساخته‌اند.
ولي اماميه كه قائل به امامت بلا فصل حضرت علي(ع) هستند و معتزله كه پيروان واصل بن عطا از شاگردان حسن بصري (متوفي 110 هـ . ) بودند و به عدل، اختيار، عدم رؤيت و نفي جسميت خدا قائلند، گويند كه كلام خدا حادث است و قائم به غير است. معناي تكلم و نطق خدا نيز كه در قرآن آمده، اين است كه اصوات و حروفي را در محل‌هايي مانند درخت و جز آن ايجاد مي‌كند.
اماميه، اصطلاح كلام را در معناي استدلال و اثبات اصول دين كه مقدميت براي عمل ندارد و تابع عمل نيست و شناخت حقايق موجودات كه موافق با شرع باشد به كار مي‌برند. و اگر دقيق‌تر گفته باشيم در نظر اماميه، اصطلاح كلام در معناي:«علم به احوال موجودات بر نهج قوانين و اصول شرع»، در مقابل معناي اصطلاح فلسفه يعني:«علم به احوال موجودات به قدر طاقت بشر» است. يعني اصطلاح كلام در مقابل اصطلاح فلسفه به علم احوال موجودات اطلاق مي‌شود كه با اعتقادات مذهبي در بشر پيدا شده و متّكي به قوانين شرع است.
4- 1. تعريف علم كلام
بنابر اين بايد گفت كه علم كلام، در اصل به اثبات باورهاي دين در اندريافت‌ها و ادراكات اين جهاني مي‌پردازد. چنانكه ايجي در المواقف گويد:
«كلام علمي است كه با آن بتوان به ايراد دلائل و دفع شبهات،عقايد دينيه را اثبات كرد و با اقامه‌ي براهين قاطع و روشن، حضم را الزام داد.»[1]
ابو نصر فارابي در احصاء العلوم و امام محمد غزّالي در الاقتصاد في الاعتقاد تعاريف جامعي از كلام داده‌اند. فارابي علم كلام را صناعت مي‌شمارد و مي‌گويد:
«صناعتي است كه انسان در آن به ياري گفتار و كلام، به اثبات آراء و افعال معيني كه واضع شريعت صريحاً بيان كرده است بپردازد و هر آنچه را كه مخالف آن است، باطل كند.»[2]
ايجي، فارابي، غزالي، ابن خلدون، محقق سبزواري، ميرسيد شريف جرجاني و خود حكيم فضولي، همگي در تعريف‌هايي كه از كلام داده‌اند، به اشاره و يا به آشكار، آن را رو در روي منطق در فلسفه قرار داده‌اند و خواسته‌اند بگويند كه احوال موجودات و كائنات، نه از طريق انديشه‌ي محدود انساني، بلكه از راه كلام شرع انور امكان پذير است.
مير سيد شريف جرجاني در كتاب التعريفات در تعريف علم كلام به صراحت مي‌گويد:
«يبحث فيه عن ذات الله تعالي و صفاته و احوال الممكنات من المبدأ و المعاد علي قانون الاسلام. والقيد الاخير لاخراج العلم الالهي للفلاسفه.»[3]
يعني:«كلام دانشي است كه در آن از ذات و صفات خداي تعالي و سرگذشت‌هاي ممكنات از مبدأ و معاد بر اساس قوانين اسلام بحث مي‌كند و ذكر اسلام، براي جداسازي فلسفه از اين علم الهي است.»
تعريف ابن خلدون در مقدمه نيز ناظر بر تأكيد به اثبات عقايد ديني است. ابن خلدون مي‌گويد:«در علم كلام، ادله‌ي عقلي، عقايد ايماني و ديني را اثبات مي‌كند و دلايل كساني را كه در اعتقادات خود راه خطا رفته‌اند، باطل مي‌كند.»[4]
تعريف كامل را بايد از حكيم فضولي بشنويم كه گفته است:«كلام بر علم حضوري و الهي متكي است كه نادانشي بر آن پيشي نداشته است و نياز به واسطه ندارد.» و دانش را برتر از شناخت مي‌شمارد و متكلمين را پيرو شريعت مي‌شناسد و آنان را در مقابل مشائيون قرار مي‌دهد.[5]
--------------------------------------------------------------------------------
1- ايجي، المواقف، ج 1، ص 34 .
2- فارابي ابونصر، احصاء العلوم، ص 114 .
3- جرجاني، مير سيد شريف، التعريفات، ص 80.
4- ابن خلدون، مقدمه، ج 2، ص .
5- و بالجمله، حقيقة معرفة العلمٌ بالمعرفة لوقوعهما مقابل الجهل، ما لا يسبقه الجهل، و هو علم الباري و هو ما لايتوقّف علي آلةٍ . . . فان تبعوا ملّةً من الملل، فهم المتكلمون و الّا فهم المشّائون. (متن عربي، ص 9 و 11)