«آثار ترکی و فارسی حکیم ملا محمد علی هیدجی» در 676 صفحه به قطع وزیری با تصحیح و مقدمه‌ی دکتر ح. م. صدیق توسط نشر تکدرخت و با همکاری بنیاد شکوهی منتشر شد. این کتاب در چهار بخش فصل‌بندی شده است:
فصل اول: مقدمه‌ی مبسوط شامل بخش‌های: گؤروشلر و نظرلر، هیدجی‌نین یاشاییشی، حکیم هیدجی‌نین و آذربایجان فیلسوفلاری، هیدجی چاغی آذربایجان ادبیاتی، هیدجی و فارس شاعری، حکیم هیدجی‌نین اثرلری، هیدجی‌نین شعری‌نین بیر پارا مضمونلاری،
فصل دوم: اشعار ترکی. شامل: قصاید، غزلیات، قطعات، مربع، تخمیس‌ها، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مثنوی‌ها، مناظره‌ها و ملمع.
فصل سوم: آثار فارسی، شامل: دیوان، مثنوی دانشنامه، رساله‌ی دخانیه).
فصل چهارم، علاوه‌لر؛ شامل: دگیشمه‌لر و نسخه فرقلری، آچیقلامالار، تورکجه کلمه‌لر، ادبی بزه‌کلر، آتالار سؤزلری و دئییملری، آیات و عبارات عربی، لغات دشوار رساله‌ی دخانیه، اعلام، اصطلاحات عرفانی و فلسفی، وثایق و اسناد، کتابنامه).
در زیر بخشی از مقدمه‌ی استاد دکتر صدیق بر این اثر را می‌خوانیم:
حکیم هیده‌جی و آذربایجان فیلسوفلاری
«بیلگی» یا علم، دونیانی و انسانی بیلمك و تانیماق آنلامیندادیر ولاکن «فلسفه» علم سئوگی‌سی معناسی وئریر. بو سئوگی بشر ذاتیندا گیزلیدیر و اونون قایناغی ایسه یارادیلیش قارشیسیندا بشرین حیرته دوشمه‌سیدیر.
فلسفه (philosophia)، بیلیملرین بوتون ساحه‌لری و دونیانین عمومی قانونلارینی آراشدیریب مطالعه ائده‌ر. فیلسوف یا حكیم هر خصوصدا، دونیا و طبیعت حاققینداكی علملره دایانان بیر آراشدیریجیدیر. بیر فلسفه‌چی، هر علمه و بیلیمه یاخینلاشمالی و او بیلیمین قانونلاری ایله تانیش اولمالیدیر. فلسفهیه یئیه لنن بیر بیلگین، دونیا گؤروشو (یعنی:فلسفه) صاحبی اولا بیلر1.
حكیم هیده‌جی، آذربایجان فلسفه تاریخی‌نین آلتون صحیفه‌لرینی آچان آدلیم بیر فیلسوف كیمی اؤزونه یئر آچا بیلمیشدیر و قیزیل فلسفه زنجیری‌نین قیمتلی و دگرلی بیر حلقه‌سینی تشكیل ائتمیشدیر.
تاریخ بویونجا آذربایجان اسلامی فلسفه تاریخینده، ایكی اساسی قول انكشاف ائتمیشدیر:
بیرینجی قول، مشّائیه قولو آدلانیر. فلسفه تاریخینده ارسطو (322-384م.ق) آردینجا گئدنلره مشائیلر دئییلمیشدیر. بودا، اونا گؤره‌دیر کی ارسطو، اؤز شاگردلرینه، یول گئده – گئده درس دئیرمیش:
اسلامی فلسفه تاریخینده حكمت مشّاء یارادانلارین اساس یارادیجیلاری توركلر آراسیندان چیخان الكندی (اؤلوم 260ﻫ.)، فارابی (اؤلوم 339 ﻫ.)، ابن‌سينا (اؤلوم 428ﻫ.)، امام محمد غزالی (اؤلوم 505ﻫ.)، ملا رجبعلی تبريزی (اؤلوم1080ﻫ.) اولموشلار.
مشائیلر دونیانین اساسینی، ایكی: گوج(puissance) و ایشلك‌لیكActe)) ده گؤروردولر. مثال اوچون یومورتانی«گوج» و تویوغو ایسه «ایشلك‌لیك» حساب ائدیرلر و بئله‌لیكله ماده یا هیولا (Matiere) و اؤزه‌ك یا صورت (Form) مقوله‌لرینه اینانیردیلار. اونلار اؤزه‌ك و هیولانی بیری- بیریندن آیری بیلمیردیلر و وارلیق دونیاسینی‌‌دا حادث و مخلوق سایمیر‌دیلار، اؤنجه‌سیز و سونراسیز حساب ائدیردیلر.
ایكینجی قول اشراقیه قولودور. مشائیه‌لر عكسینه، بونلار ماهیتین اصالتی و وارلیغین ایسه اعتباریّتینه اینانیردیلار. اگر مشائیلر دئییردیلر كی اؤزك (= ماهیت)، انتزاعی و تجریدی و ذهنی‌دیر، اشراقیلر ادعا ائدیردیلر وارلیق (= وجود) ذهنی و انتزاعی دیر و وارلیغین اصالتی و اؤزه‌گین اعتباریتی یوخدور.
فلسفه‌ده اشراقیه یولو، عرفان، وحی و دینی سنّت ایله تورك- شامان دونیا گؤروشو، زاردوشت دوشونجه‌لری، آنا قارسیس حكمتی، افلاطون و اونون آردیجیللاری‌‌نین دوشونجه طرزلری بیرلشمه‌سی ایله قورولموشدور.
بونودا قئید ائده‌لیم كی آذربایجان دونیا گؤروشو دوشونجه تاریخینده، هم فلسفه و همده كلام بیری- بیریله موازی اولاراق انكشاف ائتمیشدیر و بعضاً بو ایكی آنا جاده بیر مقصده چاتمیشدیر.
كلامچیلار، یالنیز شریعت و شرعی اساسلارا دیانت، دینی اینانجیلارا ایناناراق، اونلاری اثبات ائتمگه چالشیردیلار و فلسفه‌چیلری «اوزون گئدن و فضول» حساب ائدیردیلر.
فلسفه‌چیلر ایسه، دلیل و استدلال اهلی ایدیلر و دوشونجه‌ده وحی اونلار اوچون معیار ساییلمیردی و دئییردیلر كی اگر شریعت، استدلال ایله اثبات اولونمازسا تأویل لازم گلر.
كلام تعریفینده:« شرع اساسیندا وارلیغی تانیماق» و فلسفه شرحینده ایسه:« بشر طاقتی اساسیندا وارلیغی تانیماق» دئییلر.
هیده‌جی‌نین بیر فلسفه‌چی اولدوغو اوچون، بورادا بیز اونون بعضی آذربایجان فلسفه‌چیلری ایله باطنی و رمزی باغیلیقلاریندان دانشاجاغیق.
3-3. حکیم هیده‌جی و بهمنیار آذربایجانی
ابوالحسن بهمنیار بن مرزبان آذربایجانی، مشائیه قولو تعقیب ائده‌ن، آدلیم فیلسوفلاردان بیریسی‌دیر. اونون: التحصیل، البهجة و السّعادة، فی مراتب الموجودات، مابعدالطبیعه آدلی فلسفی کتابلاری واردیر.
بهمنیارین دوشونجه‌سینده، تانری، واجب وارلیق و یگانه‌دیر و اونون اوچون هئچ بیر «علّت» یوخدور. هر زادی یارادان و هر زاددان یوخاریدادیر.2
حکیم هیده‌جی، بهمنیار اثرلری، خصوصیله التحصیل و مابعدالطبیعه کتابلاری ایله تانیش ایدی و دانشنامه اثرینده، بو کتابلاردان بعضی پارچالاری آلیب گتیرمیشدیر. تانری‌نین ذاتاً بیرینجی و باشلانغیج اولماسی، اؤز ذاتینا دایایانماسی، و واجب وارلیق اولماسی دوشونجه‌لرینی، بهمنیاردان آلمیشدیر.
هنری كربن، آذربایجاندا اسلامی فلسفه تاریخینی شهاب‌الدین یحیی سهروردی ایله باشلاییر و دئییر:
«گرچه ایندی سهرود یا قاراقوش كندی، ایرانین اداری بؤلگوسونده، آذربایجان ایالتی اراضیسیندن ساییلمیر، ولاکن اسكی آذربایجان تورپاقلاریندا یئرلشن بیر كنددیر و سهرودی بو تورپاغا باغلیدیر و اوسته‌لیك، مراغادا تحصیل الیب و یئتیشمیشدیر... او، سونرالار كورد حاكیمی ملك ظاهر الیله 30 یاشینا گیره‌ر- گیرمز اؤلدورولموشدور.» 3
شیخ شهاب‌الدین اشراقی بیر فیلسوفدور. عربجه حكمة الاشراق، الغربة فی الحكمة، التلویحات و توركجه، همده عربجه اولان هیاكل النّور كیمی اثرلر یارادیبدیر.4 حكیم هیده‌جی‌نیده بیر اعتبار ایله اشراق فلسفه‌دن گوج آلان بیر حكیم آدلاندیرماق اولار. او، شیخ شهاب‌الدین سهروردی‌یه اولان اؤز عشق و علاقه‌سینی بیلدیرمك اوچون اونون «روحلار دونیاسینا سئیر و سفر» مضمونلو آدلیم بیر شعرینی توركجه تضمین ائتمیشدیر. بو تضمین‌ده یئر به یئر روحلارین سئیرینه، انسانین اصلینه قاییتماسینا، اؤز كندینه دؤنمه‌سینه، فنا فی‌الله، عین‌الیقین و گؤروش آرزوسوندا اولماسینا صراحتله اشاره ائدیر و اؤزونو ازلی وارلیقدان اوزاقدا، غم دوشگونر و غربت دوچاری ساییر و عشق و مست‌لیك یولو ایله روحونو قفسدن آزاد ائدیب، گؤی اولدوزلاری كیمی آخیب سئیر ائتمك ایسته‌ییر:
منم غم دوشگونو، غربت دوچاری،
پوزولموش گولشنی، سولموش باهاری.
كؤنول آغلار گئده‌یدیم كنده ساری.
اقول الجارتی و الدمع جار،
و لی عزم الرّحیل الی الدیار.5
5- 3. حكیم هیده‌جی ودود تبریزی
آذربایجان فلسفه تاریخینده سهروردی دن سونرا، ان آدلیم حكیم و فیلسوف ودود تبریزی دیر. ودود بن محمد، هجری اونونجو عصرده یاشامیش، سهروردی‌نین الواح عمادیه آدلی کتابینا شرح و حكمت الاشراق اثرینه حاشیه یازمیشدیر.
ودود تبریزی یونان فلسفه‌سی و هابئله مسیحی‌لیك فلسفه دوشونجه‌سینه مسلط بیر فیلسوف ایدی. او، اینانیردی كی فلسفی چالیشما گرك معنوی بیر تجربه ایله قورتارسین و بئله بیر نتیجه‌یه چاتماق ایچون، عقلانی یول یئرینه، «چالیشقان خیال» یولونا دوشمگی لازم گؤروردو. اونون چالیشقان خیال یولوندان قصدی، حكیم هیده‌جی‌نین تصریح ائتدیگی عشق و سئوگی یولودور. هر ایكی فیلسوف بو ایكی طریقین بیری- بیرینه قایناییب قاریشمالارینی یارارلی گؤرور.
هنری كربن، ودود تبریزی‌نی عمومیتله بیر اشراقی فیلسوف آدلاندیریر و دئییر:
«ودود تبریزی، نورالانوار بحثلرینه ماهیرانه گیریر و قرآن آیه‌لرینی بو اساسدا تفسیر ائدیر».
حكیم هیده‌جی‌ده هر بیر غزلینی، بیر آیه‌نین اشراقی تفسرینه تبدیل ائدیر و بئله تفسیر‌لره اعتراض ائده‌ن متشرع زاهدلره خطاب ائدرك دئییر كی عاشق- معشوق آراسینا گیریب فضوللوق ائتمه‌سین او معشوق آرزونده گؤرودوگو نور و ایشیغا ووروبدور:
دانیشما زاهد! اگر سؤز ائشیتمه‌دیم، سنه نه؟
من اؤز خدامه گناه ائتدیم، ائتمه‌دیم، سنه نه!
6-3. حکیم هیده‌جی و الهی اردبیلی
شاه اسماعیل صفوی زامانیندا ظهور ائده‌ن الهی اردبیلی آدی ایله تانینان حسین بن شرف الدین عبدالحق اردبیلی (م. 950ﻫ.) فلسفه و کلام علمینده تورکجه اثرلر یازمیشدیر. بو اثردن «امامت» کتابی الده‌دیر. او، همده قرآن تفسیری و بیر نئچه فلسفی و عرفانی کتابلارا شرح یازمیشدیر. یقین کی هیده‌جی اونون شرحلرینی گؤرموش و اوخوموشدور.
7- 3. حكیم هیده‌جی و ملارجبعلی تبریزی
ملارجبعلی تبریزی، صفوی شاهی ایكینجی شاه عباس زامانیندا یاشاییردی.
اونون فلسفی دوشونجه‌سی، اشراقی فلسفی دوشونجه‌نین تام قارشیسیندا دوروردو. گرچه اونو تام مشایی فیلسوف آدلاندیرماق‌دا سهودیر، ولاکن دئمك لازمدیر كی او، واجب وارلیغی (= واجب الوجود)، اولاسی وارلیقدان (= ممکن الوجود) تام قیراقدا حساب ائدیردی. اؤزونون مهم اثری اثبات وجود کتابیندا، وارلیغین اؤزه‌یه باغلیلیغیندا، آنلام و معنوی اورتاقلیغی نفی ائدیر و یارادان ایله یارانانین وارلیغی حاققیندا بنزه‌رلیك گؤرمور، و یالنیز بورادا لفظی اورتاقلیغا قائل اولدوغونو بیلدیریر و مطلق وارلیغی خیال موضوعو حساب ائتمیر و اوندان سونراكی بوتون وارلیق و كائناتی اولاسی(= ممکن) ساییر.6
هیده‌جی ایسه، ملارجبعلی تبریزی‌یه جواب اولاراق «وارلیق گئرچگی مرتبه‌لری» (= مراتب حقیقت وجود) عنوانی ایله یازدیغی بیر شعرده، دئییر كی بوتون وارلیق و كائنات، اصلینده مطلق وارلیغین جلوه‌سی كیمی دیر، سانكی او، اؤز زولفونه شانه چكیب چوغونلوق (=كثرات) وارلیغینی ایجاد ائتمیشدیر. پرده‌دن چیخیب ظهور ائدیب، دونیالاری یارادان مطلق وارلیق بیرداها پرده دالینا گئدرسه، هرنه‌یی اؤزونده یوخ (= فانی) ائده‌جكدیر:
ائتمه‌میش اول شاهد رعنا بزك،
پرده‌نی سالمیشدی اوتورموشدو تك.
مطلعی مثنویده هیده‌جی، ملارجبعلی تبریزی‌نین اؤز جمله‌لریندن استفاده ائدیب، فلسفه‌نین ایكی سول و ساغ قانادلارینی بیری- بیرینه یاخینلاشدیرماغادا چالیشیر:
جمله اودور، غیر قیوداتدیر،
وحدتی، اسقاط اضافاتدیر.
صِرف حقیقت كه اولور آشكار،
گؤزدن ایتر نام و نشان هر نه وار.
نه گون و نه آی و نه اولدوز قالار،
پرده‌نی سالسا، یئنه یالقوز قالا.....
ملا رجبعلی تبریزی، فلسفه‌نین سول قانادی‌‌نین شدّتلی مخالفی ایدی. او، اصول الاصیفه آدلی اثرینی، الواحد لایصدر من الواحد اصلی اساسیندا یازمیشدیر و جوهری حركت نظریه‌سینی ردّ ائتمیش و «ذهنی وارلیق» دئیه بیر شئیه اینانماسینا تأكید ائتمیشدیر. حكیم هیده‌جی، اونا چوخ لطافت ایله بئله جواب وئریر:
واحد اگر اولمییا، اولماز عدد،
ائیلمه‌ییب بو سؤزو بیر كیمسه رد.
هر عدده باخدی، باخیب واحیده،
بو سؤزو اولماز دئیه‌سن زاهده.
لیك عجبدیر كی عدددن حساب،
ائتمز اونو! انّه شیء عجاب!
(2.4/4-8)
ملا رجبعلی تبریزی‌نین غضب و شدت ایله اشراقیه فیلسوفلاری‌نین ادعالارینی باطل سایماسی قارشیسیندا، کلمه‌لرین آنلاملاری اولماسا اعتبار‌سیز اولدوقلارینا تأکید ائدیر و اؤز سؤزونه حق باطل آدی قویماغی اهمیت‌سیز ساییب، سؤزونون آنلامینا جومماغا توجّه ائتمگی طلب ائدیر:
بو سؤز اگر باطل، اگر حق دیر،
بوردا مثل: «مصدر و مشتق» دیر.
بیل حقی مصدر کیمی اصل کلام،
عالمی حقّین کلماتی تمام.
مصدر و مشتق‌ده یوخ فرق چوخ،
مصدر اگر اولمایا، مشتق یوخ!
اول کی توتار مطلقی، قیدی آتار،
مصدره مشتقی گورنده باتار.
من باخارام هر کیمه، گؤرره‌م اونو،
بیرکسه بنزر اولا دوققوز دونو.
بئله‌لیکله هیده‌جی بوتون وارلیغی، تانری‌نین گؤرونوشو حساب ائدیر، تانرینی اؤزوللو وارلیق ساییر و ایچه‌ریک‌لیگی اونا منسوب ائده‌رک، اؤزه‌ک‌لیگی‌ده اولاسی وارلیغین گرک‌لیگی بیلیر و وارلیقدا اولوشا (= حدوث) اینانیر او اولوشدان ایسه اؤزلک‌لیک گؤرونمه‌نی اؤنه سورور.
ملارجبعلی تبریزی 1080ق. ایلینده وفات ائتنیشدیر. او عصری‌نین ان تانینمیش ساغ قاناد فیلسوفی ایدی. اونون فلسفی استدلاللاری قارشیسیندا کیمسه دوام گتیره بیلمزمیش و شیعه علمیه حوزه‌لری ساغ قاناد متشرّع روحانیلری‌نین یاخین دؤرد یوز ایلده ان بؤیوک و بارز الهام وئریجی رهبری ساییلیر و اؤز عصرینده چوخ حؤرمتلی یاشامیشدیر. حکیم هیده‌جی، اونا یازدیغی جوابلارین هامیسینی شعر دیلی ایله و چوخ لطیف قلمه گتیریر. بیر یئرده، ملا رجبعلی‌نین مطلق وارلیغینی اولاسی وارلیقدان تام آیری اولما ادّعاسینا بئله جواب وئریر:
اولوبدور ترک قیلار یار، بی‌جهت یاری؟
ملارجبعلی‌دن الیمیزه اوچ اثر یئتیشمیشدیر: 1ـ اثبات وجود. 2ـ رسالة الاصول الاصفیه. 3ـ معارف الهیه.
اونون فارس دیلینده یازدیغی شعرلردن ده الیمیزده نمونه‌‌لر واردیر. شعرده واحد تخلّص ائده‌رمیش:
واحد که به کوی دوست منزل دارد،
غم نیست اگر غم بو در دل دارد.
پیوسته به تعمیر بدن مشغول است،
بیچاره همیشه دست در گل دارد.
8- 3. حکیم هیده‌جی و ملاعبدالله زنوزی
حکیم ملاعبدالله زنوزی (1270 – 1357 ﻫ. ق.) آذربایجان فلسفه تاریخی‌نین ان آدلیم فیلسوفودور. او شیخ مرتضی انصاری و اؤز اوغلو آقا علی موسس کیمی دگرلی طلبه‌لر تربیه ائتمیشدیر.
ملاعبدالله زنوزینی یالنیز و ساده‌جه مشائیه و یا اشراقیه کیمی اصطلاحلار آلتینا سیغیشدیرماق اولماز. اونون فلسفی استقامتی، اؤزونه مخصوص بیر استقامتدیر. اودور کی بیز اونو فلسفه‌ده «مکتب» و «یول» صاحبی حساب ائدیریک و «زنوزیه یولو» و یا «زنوزیه مکتبی» (School of Zonouziye) آدلی بیر طریقت یاراتماسینا اینانیریق.
بیر پارا فلسفه تاریخچیلری بو طریقته «تهران مکتبی» (School of Tehran) آدی وئرمیشدیر. بیزجه تهران و اصفهان فلسفی حوزه‌لرینده، ایللر بویونجا زنوزی‌دن ده سونرا، سنّتی فلسفه (Traditional philosophy) یولوندان چیخماما و حتی ملاعبدالله زنوزی‌نین گتیردیگی یئنی‌لیک (Doctrin) لره قارشی چیخمالار، اونون یولونا تهران و یا اصفهان آدی وئرمک سهو بیر حرکتدیر. اودور کی بیز دوغرو اولاراق اونون ایجاد ائتدیگی فلسفی یولا، «زنوزیه یولو» (School of Zonouziye) آدی وئریریک.
حکیم هیده‌جی‌نین حکیم زنوزی ایله بیرگه سسلنن بیر نئچه اورتاق یؤنو واردیر:
بیرینجی یؤن: اونون عمومی مظلوملوغودور. بو مظلوملوق اونا قاییدیر کی حکیم هیده‌جی ده هر بیر فیلسوف کیمی ائللر ایله ایلگی و باغلانتی قورا بیلمه‌میشدیر. یعنی عمومیتله فلسفه‌چیلرین دیلینی کیمسه آنلایا بیلمه‌دیگی کیمی، اونون‌دا حتی ساده شعر دیلینی باشا دوشمه‌میشلر. بو ایسه، «فلسفه مظلومچولوغو» حساب اولونور.
ایکینجی یؤن: اونون خصوصی مظلوملوغودور. بودا اونون تورک اولماسینا قاییدیر. ایندی ایراندا بعضی فلسفه یازانلار، فلسفه‌چی اولماقدان قاباق، «ناسیونالیسم» یورودن دارگؤزلو تدقیقاتچیلار و بعضاً جدّی تحریفلره یول وئره‌ن شوونیست عالیملردیرلر. اونلارین فلسفه بیلیگینه یئیه‌لنمه‌لرینی انکار ائتمه‌سم‌ده، ایران تورک تاریخینه عمدی اعتناسیزلیقلاری قاباریق شکیلده دیله گتیرمگی واجب ساییرام. نمونه اولاراق، دئیه‌بیله‌رم کی فلسفه تاریخینی تحلیل ائدهرکن، تورک و آذربایجانلی فیلسوفلارین عظمتلی حرکتلرینی رنگ‌سیز و بویاسیز گؤسترمگه چالیشیرلار و اونلارین مستقل تورک دوشونجه‌سیندن ده الهام آلدیقلارینی تجاهل ائدرک دیله گتیرمیرلر.
هرحالدا بورادا تاکید ائدیریم کی ملاعبدالله، فلسفه تاریخینده یئنی و یایغین بیر یول آچمیشدیر. ملاصدرا، فلسفه‌چی اولماسینا باخمایاراق، شیخ اشراق سهروردی‌نین «اشراقیه» و ملاعبدالله زنوزی‌نین «زنوزیه» آدلانان مکتبلری و یوللاری کیمی مؤثر بیر یول و یاجیغیر آچا بیلمه‌میشدیر. ملاعبدالله زنوزی اوچون، ملاصدرا دا عادی بیر فلسفه‌چی ساییلیر. ملارجبعلی کیمی بیر فلسفه‌چی‌دیر. زنوزی اونلارین هامیسی‌نین اثرلرینه شرح و حاشیه یازیب، سهولرینی‌ده گؤسترمیشدیر. اونون لمعات الهیه اثری سید جلال‌الدین آشتیانی نین‌ده اعترافینا گؤره «جامعیت» و دولغونلوغونا جهت، بیریئنی مکتب اثری حساب اولونا بیلر:
«مسأله مهم ما، جامعیت این فیلسوف محقق است در طرق و مشارب مختلف فلسفی از حکمت مشاء و فلسفه‌ی اشراق و افکار عرفا و آراء مفسران و مؤوّلان قرآن و محققان و شارحان در آثار وارده از ائمه شیعه در اصول عقاید...»7
حکیم هیده‌جی، ملا عبدالله زنوزی‌نین کُلُّ شَیْءٍ هالِک اِلا وَجْهَه آیه‌سینی شرح ائتمه‌سینی بگنه‌رک، بیر ترجیع‌بند، بیر قصیده و نئچه غزل یازمیشدیر. لطفت ایله یازدیغی بو شعرین هامیسیندا، بو آیه‌نین تفسیرینده مات و مبهوت قالدیغینی دیله گتیریر:
من دئدیم بوردا بیر زاد آنلامادیم،
اول دئدی: قالسین، آیری مطلب یاز!
قالمیشام مات و واله و مبهوت،
بیریسی یوخ دئییم: الیمدن توت!
و باشقا یئرده، اوندان کلامچیلار قارشیسیندا دفاع ائدرک دئییر:
بیلیر اول عالم شهادت و غیب،
قالمادی منده ایندی شبهه و ریب.
کلّما فی الشّهود من صور،
کلّما آیة لما فی الغیب.
حکمایه همیشه اهل کلام،
بیرده بو مطلبی توتارلار عیب!
گل گلستان حکمته، گولدن،
درگیلن ای فقیه! دولدور جیب.
قد مضی العمر و انقضی الایام،
و من العظم و القوی من شیب.
قوجالیق چاغی قوی باتا، ساقی!
داداشیندا او جاما بارماقی!
حکیم هیده‌جی دفعه‌لر اؤز مظلوملوغونا اشاره ائدیر. اونا ظلم ائده‌نلر عقل اسیریدیرلر و عشقدن بیر زاد آنلامیرلار. حکیم ایسه هرنه وارینی عشقه نثار ائتمیشدیر.
اتک یازیلار:
1 Felsefe Temel İlkeleri, s. 12.
2- ابوالحسن بهمنیار، مابعدالطبیعه، چاپ مصر، 1949، ص6.
3- هنری کربن ـین «ایران فلسفه‌سی» کتابینا باخین (فارسجا چئویری، ص82).
4- دکتر ح.م. صدیق. مقالات ایرانشناسی، تهران 1379، ج 1، ص44.
5- گؤز یاشلاری ایچینده اؤز سئوگیلیمه دئییرم کی منیم بو دیاردان کؤجمک نیّتیم واردیر.
6- بیر یورقا آت کیمی دایانماق اولماز، منیم گئتمگیمه مانع اولما، آغلاما، گؤیدن ان شریف اولدوزلاری آخیب گئدر.
7- دکتر ح.م. صدیق. حکیم ملا عبدالله زنوزی و زنوزیه مکتبی، تهران 1380، ص17.
8- «ملاعبدالله» حاققیندا 7 ـنجی قایناغا باخین.
دیدگاه‌ها
خوراکخوان (آراساس) دیدگاه‌های این محتوا