«دکتر ح. م. صدیق»ین «سهند» هفته‌لیگینده یازدیغی یازیلار آراسیندان.
الغدیر[1]
کئچن ساییمیزدا مبارک «غدیر» حادثه‌سی حاققیندا دانیشیق، بو ساییمیزدا همین حادثه‌نی بؤیوک و اینانیلماز بیر گوج و اینام ایله قلمه آلان مرحوم علامه امینی و اونون تشیع عالمی‌نین دایرة المعارفی آدلانان «الغدیر» کتابی حاققیندا، هفته‌لیگیمیزین حجمی‌نین امکانی داخلینده سیزایله دانیشماق ایسته‌ییریک.
البته بو بؤیوک اثر و اونون علامه مؤلفی باره‌سینده صحبت ائتمک اوچون بؤیوک بیر امکان و قدرت لازمدیر، شهید مطهری بو کتاب حاققیندا دئمیشدیر: «شریف الغدیر کتابی، اسلام دونیاسیندا بؤیوک بیر حرکت یاراتمیشدیر.»[2] بوتون اسلام عالیملری، اؤز مطالعه و تدقیقلرینه گؤره، الغدیر کتابیندان ستایش ائتمیشلر و بو کتابین تالیفی‌نی مسملانلارین بیرلیگی اوچون چوخ مهم سایمیشلار.
حضرت علی(ع)نین مسلمانلار امامت و ولایتینه منصوب اولدوغوندان سونرا، بوتون تاریخچیلر، شاعیرلر، ادبیلر و دوشونجه صاحبلری، ایستر سنی، ایسترسه‌ده شیعه اولسونلار، بو مبارک حادثه حاققیندا دانیشمیشلار.
علامه امینی - رحمة الله علیه- 16 جیلدلیک «الغدیر» کتابیندا،[3] غدیر حادثه‌سی سندلرینی «سنت و ادب کتابی»ندان چیخارتمیش و مسلمانلارا هدیه ائتمیشدیر.
علامه امینی بو مهم ایشی گؤرمک اوچون ایران، عراق، سوریه، هندوستان، لبنان و تورکیه مملکتلرین دولانمیش، بو مملکتلرین کتابخانالارین گزمیش و اون‌مینلر جلد کتابی ورقله‌میش و دقتله تدقیق ائتمیشدیر. بوتون تاریخی و روایی شیعه و سنی کتابلارین اوخوموش و عرب شاعرلری‌نین صدر اسلامدان ایندیه قده‌ر دیوانلارین آختارمیش و 20 ایللیک یورولماز و دایاندیریلماز بیر چالیشماقلان سونرا، «الغدیر» کتابینی حاضرلامیشدیر.
علامه امینی‌نین اوغلو، اؤز آتاسی‌نین بو اثری تالیفینده چکدیگی زحمتلردن سؤز آچیب، دئییر:[4] «اونو طبیبلرین چوخ ایشلمکدن منع ائتمه‌لرینه باخمایاراق، بوینوندا بؤیوک بیر دینی وظیفه حس ائدیردی. او گونلرده، نجفده یالنیز «کتابخانه حسینیه شوشتری» عمومی کتابخانا ایدی. علامه اورایا چوخ گئدردی و اورانین خزینه‌لریندن فایدالاناردی. لاکین بو کتابخانانین حسینه‌نین یانیندا اولدوغو و عزادارلیق دسته‌لرین اورادا برپا ائدیلدیگی اوچون، او، اؤز فکرین باشینا ییغا بیلمیردی اودور که گئجه‌لر کتابخانایا گئتمک قرارینا گلدی. مدیر ایله دانیشدی. هر گئجه بیرآز یئمک گؤتوروب اورایا گئدیردی و سحره قده‌ر مطالعه ائدیردی و یازیردی.
کتابخانانین قاپی‌سین دالیدان باغلامیشدیلار،کتابخانا مدیری صبح نمازی اوچون اورایا گلنده، او اؤزونه گلردی و قاپینی آچاردی. علامه امینی ایرانادا سفر ائتدی و آستان قدس، مجلس، ملک، ملی، سپهسالار، آیت الله بروجردی و مرحوم سردار کابلی کتابخانالاریندان استفاده ائتدی.
1380 ـنجی قمری ایلینده ده هندستانا سفر ائتدی و 14 آی ایچینده لکهنو محمود آباد، علیگر، رامپور،تپنه و حیدرآباد شهرلرینده 16 کتابخانانی گزدی و بوتون کتابلاری آلت اوست ائتدی. او هر گون بو کتابخانالاردان ان سون دقیقه‌لرده چیخاردی و ائوه دؤننده ده یئنه مطالعه ائدردی و یازاردی.
1384 ـنجو قمری ایلینده «سوریه» سفرینه گئتدی و دمشقده «طاهریه» و «مجمع لغت عربی» کتابخانالارین گزدی و حلبده «احمدیه» و «ملی» کتابخانالارین دولاندی. دؤرد آی بو اؤلکه‌ده قالدی. اورادا هم مطالعه ائدردی و همده بیر خطیب کیمی دانیشاردی. «سیرتنا و سنّتنا»[5] کتابینی دا اورادا یازمیشدیر.
1387 ـنجی قمری ایلینده تورکیه‌یه سفر ائتدی و مختلف شهرلرده اون کتابخانانی گزدی، کتابلاری واراقلادی و قیمتلی نتیجه‌لر آلدی. . . »
بو زحمتلر نتیجه‌سی اولاراق، «الغدیر» کتابی میدانا چیخمیشدیر. بو کتاب بیر کیچیک مقدمه ایله باشلاییر. مقدمه‌ده تاریخ و تاریخچیلیک حاققیندا دانیشدیقدان سونرا، غدیر حادثه‌سی بیان اولونور. علامه، سونرا اصحاب و تابعین آراسیندان غدیر روایت ائدنلری ساییر و سونرا صدر اسلامدان 14 ـنجو عصره قده‌ر، غدیر حادثه‌سین نقل ائدن عالیملری ذکر ائدیر و اونلارین کتابلارینین آدین و سندلرین ساییر. سونرا غدیر حاققیندا مستقل کتابلار یازانلارین ترجمه حالین وئریر و سونکی فصلده غدیر موضوعوندا دلیللر و احتجاجلاری گتیریر.
بو کتاب علامه امینی‌نی «صاحب الغدیر» عنوانی ایله دونیایا تانیتدیرمیشدیر.
الغدیر مؤلفی، علامه امینی [6]
اللهم هذه سکرات الموت قد حلت فاقبل الی بوجهک الکریم و اعنی علی نفسی بما تعیّن به الصالحین علی انفسهم . . .
- الاهی! منه یئنن بو اؤلوم سکراتی‌دیر. اؤزونون کریم اؤزونله منه ساری یئن، منه کؤمک ائت، صالحلری کؤمک ائتدیگین کیمی.[7]
بو جمله‌لری علامه امینی، عمرونون سون آنیندا دیلینه جاری ائتدی، حله جمله‌لری قورتارمامیش، روحو، ملکوت عالمینه اوچدو.
* * *
حؤرمتلی اوخوجولار، کئچن ساییلاریمیزدا مبارک غدیر بایرامی و الغدیر کتابی حاققیندا دانیشدیق. بو ساییمیزدا بو مهم حادثه‌نی بؤیوک بیر تشیع دائرة المعارفی اولان «الغدیر» کتابی ایله دونیایا تانیتدیران علامه امینی - رضوان الله علیه- حاققیندا دانیشاجاغیق.
آیت الله علامه امینی، او ربانی عالیم، ایگیرمی ایل قاباق[8] دونیایا گؤز یومموشدو. اونون قیسسا حیاتینا بیر نظر سالیریق:
1320 هجری قمری ایلینده، تبریز شهری بیر مبارک مولودی اؤز قوجاغینا آلدی. بو مبارک مولود سونرالار بو شهرین افتخاری بلکه بوتون اسلام دونیاسی‌نین پارلاق ایشیغی اولدو. عبدالحسین، بیر گونش کیمی حاج میرزا احمد امینی[9] ائویندن طلوع ائتدی. حاج میرزا احمد تبریزی بؤیوک فاضل و عالیملریندن ساییلیردی. آیت الله میرزا علی آقا شیرازی و حاج میرزا علی آقا ایروانی کیمی بؤیوک فقیه‌لر اونون علمی موقعیتی‌نی تایید ائتمیشلر.
او چوخ زهدلو بیر شخصیت و حسن سیرته موصوف ایدی.[10] حاج میرزا احمدین آقاسی «امین الشرع» عنوانی ایله مشهور ملا نجفعلی ایدی.
او، ائمه اطهار علیه السلامین و وورغونلاریندان ساییلیردی، معصوملارین حدیثلرین ییغماغا علاقه‌سی وارایدی.
علامه امینی بئله بیر ائوده دونیایا قدم قویدو. اوشاقلیق ایللرینی تبریزه باشا ووردو. بیرینجی سطح درسلرین اؤز آتاسی و باباسی و آیت الله حاج سید محمد مولانا[11] و آیت الله حاج سید مرتضی خسروشاهی[12] کیمی او گونکو تبریزین عالیملری یانیندا اوخودو. لاکین اونون علم تشنه‌سی اولان روحو، دویموردو، اودور که نجف اشرفه گئتدی و اورادا آیت الله اصفهانی، میرزای نائینی، کمپانی آدیله مشهور حاج شیخ محمد حسین اصفهانی و حاج شیخ عبدالکریم حائری کیمی بؤیوک عالیملری شاگردی اولدو و اونلارین طرفیندن اجتهاد اجازه‌سی آلدی.
علامه بو سفردن سونرا، یئنه اؤز یوردو تبریزه دوندو و روحانی فعالیتلره باشلادی اؤز علمی موقعیتی و محترم خاندانی‌نین فضیلت و تقوایا مشهور اولدوغو اوچون، چوخ تئزلیکله عموم خلقین توجّهین جلب ائتدی. لاکین بونادا راضی و قانع دگیلدیر. اودور که بوتون امکانلاردان ال اوزدو و بیر داها نجف اشرفه دؤندو و مولی الموالی حضرت علی بن ابیطالب علیه السلامین مقدس آستانیندا تالیف و تحقیق ایشینه باشلادی.
علامه امینی‌نین علمی موقعیتی و اونون نبوغ و اخلاصی، طلوعونون بیرینجی گونلریندن هامیا معلوم ایدی. 1355 ـنجی ایلده 35 یاشیندا «شهداء الفضیله»[13] کتابینی نشر ائدنده، او زامانین علمی و دینی مقاملاری بو 35 یاشلی تحقیق اهلیندن اعجاب ائدیجی بیر تعبیرلرایله یاد ائدیردیلر. مثلا مرحوم آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی اونون حاققیندا بئله دئمیشدی:«علامه امینی، علم و ادب بایراقداری، اسلامی دوشونجه حرکتی‌نین قهرمانی . . . الله بو مدافع مجاهده کؤمک ائتسین، بو قهرمانین قولون توتسون، مذهبی‌نین رجالی افتخارلاری و فضیلتلرین نشر ائتمه‌ده اونا یار اولسون . . .»
مجاهد فقیه مرحوم آیت الله حاج آقا حسینی طباطبایی قمی اونو «بایراقدار عالیم، اوجا رتبه‌لی نظر صاحبی و کامل کیشی» آدلاندیرمیش هابئله اؤزو و شیعه کتابشناسی اولان شیخ آقا بزرگ تهرانی «شهداء الفضیله» کتابینا 1353 ـنجو ایل، نشریندن قاباق و اونون 33 یاشیندا یازدیغی بیر تقریظده اونا بئله صفتلر وئرمیشدی:«علامه بارع، استوانه علم الیقین جمال الملة و الدّین». همده معروف عالیم و ادیب نجف میرزا محمد علی اردوبادی[14] 1352ـنجی ایلده اونو 33 بیتلیک بیر قصیده ایله علم، تقوا، عظمت و بؤیوک معنویتله تعریفله‌ییردی. یعنی نجف حوزهسینین بؤیوک علمی و تحقیقی مرتبه‌لره ال تاپان بئله عالیمی 33 یاشلی بیر عالیم اوچون بئله بیر قصیده یازمیشدی.
بونلارین هامیسی ایسه، حله «الغدیر»ین اورتادا اولمادیغی زامان اوز وئریردی.
ایندی گؤزون بو کامل عالیم، اؤز عمرونون قیرخ ایلینی نظیرسیز بیر طاقت و درین اخلاص ایله تحقیق و آختاریشا صرف ائدیر، اؤزونون بؤیوک کتابینی عرضه ائدنده، علمین ساحل تانیمایان دریاسینا نئجه ال تاپیر. ائله آدام که بو ایشدن قاباق علامه لقبی آلمیشدیر.
بو علمی مرتبه‌لردن علاوه، علامه امینی اخلاق ساحه‌سینده ده هامیدان باش ایدی. اؤز اوغلو بو باره‌ده دئییر:
«مرحوم علامه قرآن قرائتینه دعا و مستحب نمازلارا عاشیق ایدی. دان یئری سؤکولمه‌میشدن قاباق، گئجه نمازی قیلماق اوچون آیاغا قالخاردی و اونو صبح نمازینا وصل ائدردی. سونرا قرآن تلاوتینه باشلاردی و بیر کامل جزء اوخویاردی. آیه‌لری چوخ دقت و تدبر ایله تلاوت ائدردی.
حضرت امیر المؤمنین مولی «علی» علیه السلامین مبارک حرمی‌نین زیارتینه تئز- تئز گئدردی . او حضرتین مقدس ساحتینه قدم قویاندا بوتون وجودونو خضوع و خشوع توتاردی. او حضرت مولی نین مبارک أوزو قاباغیندا یئره چؤکوب اوتوراردی و زیارت‌نامه‌لری اوخوماغا باشلایاردی و مبارک محاسنیندن قورتارمایان گؤز یاشی آخیداردی. بهشت اهلی جوانلاری‌نین آقاسی حضرت امام حسین علیه السلامین زیارتینی ده چوخ سئوردی.
او78 کیلومتر اولان نجف- کربلا یولونو اؤز خالص دوستلاری ایله بیرلیکده أوچ گون عرضینده پیادا گئدردی.
امام حسین علیه السلامین مقدس حرمینده یالنیز اونون گؤز یاشلاری دانیشاردی. اونون گؤز یاشلاری اؤزونه مخصوص ایدی. ائمه علیهم السلامین ماتم مراسمینده اونون آغلاماق حالتی خاص بیر سجیه داشییردی.»
علامه امینی مبارک رمضان آیی یئتیشنده بوتون ایشلرین قیراغا قویور، نجف اشرف و یا کربلادا اقامت ائدیب اوروج و عبادته باشلاییردی. بومبارک آیدا اون بئش دفعه قرآنی ختم ائدردی.اون دؤرد دفعه‌سی‌نین ثوابینی اون دؤرد معصوم علیه السلامه هدیه ائدردی و سونونجوسونو اؤز والدینینه اختصاص وئرردی. او دونیادان أوز چئویرمیشدی. یالنیز آخرته توجه ائدیردی وفانی دونیانین مذمتی اوچون عائله، یولداشلاری و شاگردلرینه بو آیه‌نی تلاوت ائدردی:
تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ
یعنی : آخرت ائوینی یئر اؤزونده اوجالیق و فساد ائتمینلر اوچون قرار وئردیک و ایشین سونو متقی لر اوچوندور.
علامه امینی بو اسلامی سیرت و سئویلن اخلاق یانیندا اجتماعی تکلیفلردن ده غافیل اولمازدی. محتاج و ألی بوش آداملارا یئتیشردی، اؤزگه‌لرین غم – غصه‌لرینده اؤزون شریک ائدردی. سائلی رد ائتمزدی. اؤزگه لرین چتینلیگین آچماق اوچون اؤزونو چتینلیگه سالاردی.
علامه امینی‌نین اوغلو، اؤز بؤیوک والدی حیاتی‌نین سون آنلارینی بئله تصویر ائدیر:
«28 ربیع الثانی 1390 هجری قمری (12تیر آیی،1349 شمسی ایلی) جمعه گونو حله دان‌یئری سؤکولمه‌میشدی،آتامین حالی دگیشیدی. ایشی چتینلشدی. لاکن هوشون ایتیرمه‌میشدی. مندن ایسته‌دی حضرت امام حسین علیه السلامین مبارک تربتی ایله قاریشیق بیر سو گتیریب آغزین مرطوب ائدیم. سونرا امر ائتدی معروف «عدیله» دوعاسین اوخویوم. اودا منیمله بیرلیکده اوخویوردو.
سونرا امر ائتدی امام زین العابدین (ع) دوعالاریندان اوخویوم. متوسلین مناجاتی و متعصمین مناجاتین اوخودوم. اودا آرام وغملی سس ایله اوخویوردو. گؤز یاشلاری یاناقلارینا آخمیشدی. یاواش- یاواش گون اورتا اذانی یاخینلاشیردی که او اؤزو دوعا اوخوماغا باشلادی.
دئدیگی ان سون جمله‌لر بئله ایدی:
-الاهی!منه بو اؤلوم سکراتی دیر. اؤزونون کریم أوزونله منه ساری یئن، منه کؤمک ائت صالحلری کؤمک ائتدیگین کیمی.
حله دوعانی قورتارمامیشدی که مبارک روحو جنان عالمینه اوچدو.»[15]
رحمتة الله علیه رحمه واسعة.
[1] سهند هفته‌لیگی، سای 18، چهارشنبه 27 تیر 1369.
[2] شهید مرتضی مطهری: «الغدیر و وحدت اسلامی».
[3] اون آلتی جیلدلی «الغدیر»ین ایندیه‌دک یالنیز اون بیر جیلدی نشر ائدیلمیشدیر. قالان جیلدلر تاسفله حله الیازماسی اولاراق قالمیشلار.
[4] الغدیر، ج 1، 4 ـنجو چاپین مقدمه‌سی.
[5] کتاب اصل آدی:«سیرتنا و سنّتنا سیرة نبیّنا و سنّته»دور. یعنی:«بیزیم سیرت و سنّتیمیز، پیغمبرین سیرت و سنتی‌دیر.» بو کتاب نجفده 1384 ـنجو ایلده نشر ائدیلمیشدیر. بو کتابدا رسول اکرم عترتی‌نین محبت و ولایتی حاققیندا و عاشورا عزادارلیغی موضوعوندا استنادلی بحث واردیر.
[6] سهند هفته‌لیگی، سای 19، چهارشنبه 3 مرداد 1369.
[7] الغدیر، ج 1، مقدمه، 4 ـنجو چاپ.
[8] علامه 70 یاشیندا شمسی 1349 ـنجو ایل تیر آیی‌نین 12 ـنجی گونو (1390 قمری) جمعه گونو وفات ائتمیشدی.
[9] علامه‌نین بؤیوک باباسی ملا نجفعلی‌نین «امین الشرع» لقبی اولدوغو اوچون، اونا «امینی» دئییلیردی.
[10] شیخ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشعیه.
[11] آذربایجانین معروف عالیملریندن و «مصباح السالکین» مولفی‌دیر.
[12] «معنی حدیث الغدیر» کتابینی یازان.
[13] بو کتابی بیرینجی دفعه 1355 ق. ایلینده نجفده و ایکینجی دفعه 1393 ق. (1353 شمسی) ایلینده قم شهرینده چاپ اولموشدو. فارسجایادا چئوریلمیشدیر.
[14] نجف حوزهسینین معروف عالیملریندن حاج میرزا محمد علی اردوبادی‌نین حال ترجمه‌سین، علامه امینی «شعراء غدیر» کتابیندا یازمیشدیر. بو عالیم عربجه، تورکجه و فارسجا مرثیه و شعرلر صاحبیدیر.
[15] الغدیر، ج 1، مقدمه، 4 ـنجو چاپ.