مصاحبه‌نی آپاران : بهروز ایمانی
1. سون ایشلریز باره‌ده بیر آز دانیشین.
حمد اولسون آللاها کی منیم علمی ایشلریم آز چوخ نشر اولا بیلیر. بو گونلرده «حاج بکتاش و متون بکتاشیه» آدلی کتابیمی دانشگاه ادیان نشر ائتدی.
فضولی‌نین عربجه دیوانینی تورکجه ترجمه ایله چاپ ائتدیره بیلمیشم. امام خمینی‌نین‌ده دیوانیندا تورکجه منظوم ترجمه‌سینی 1368-نجی ایلده حاضرلادیغیما باخمایاراق بو گونلرده ناشر یایینلادی. «هوپ هوپ نامه»، «جبار باغچه‌بان» ین تورکی اثرلری کتابیم‌دا یولدادیر. « سه رساله‌ی دیگر از فضولی» کتابیم ناشر الینده‌دیر.
بو ایل ان‌شاء‌الله قرآن ترجمه‌سینی و « فرهنگ ترکی به فارسی» کتابیمی‌دا قورتاراجاغام.
سؤال 2. بو گونلرده عاجز سرابی‌نین دیوانینی علمی شکیلده نشر ائتدینیز. نییه عاجز؟
عاجز سرابی، شاهزاده عباس میرزا زمانیندا یاشامیش و بو عصرین آذربایجان ادبیاتی تاریخینده ان بؤیوک آدلاریندان بیریدیر. او، بیر طرفدن قدرتلی شاعر و بیر طرفدن ایسه متبحر ادیب و خوشنویس ایدی. مرحوم دکتر معین اونو « غبار» خطینی مهارت ایله یازان بیر محرر آدلاندیریر. عاجز اؤزو عباس میرزایا خطاب دئییر:
شهریارا بو دعاگو کی یازار خط غبار،
آدینا عهد همایون ائله‌ییبدیر استاد.
باشقا یئرده اؤزونو میر عماد ایله مقایسه ائدیر و دئییر:
یازا بیلمز بئله خوش شیوه ایله نستعلیق
دیریلیب بیرده یوز ایل مشق ائلیه میر عماد.
سؤال 3: بیر چوخ نسخه‌لرده «عاجز سرابی» آرتیق مشهوردور. آنجاق سیز اونو «گرمه رودی» قید ائدیرسیز. بو باره‌ده لطفاً بیر آز اطرافلی دانیشین.
خلیفه محمد عاجز سرابی « گرمه ری» ناحیه‌سینده دنیایا گؤز آچمیش و اورادا یاشامیشدیر و همان ناحیه‌ده « قیرخ بولاق» آدلی کندین مالکی اولموشدور. البته گرمه‌ری ناحیه‌سی سرابا تابع ایدی و یاخین ایللره کیمی‌ده سراب شهری‌نین مضافاتیندان حساب اولونوردو. عباس میرزانین اوغلو و فتحعلیشاهین جانشینی محمد شاه قاجار زمانیندا بهمن میرزا قاجار طرفیندن یازیلان « تذکره‌ی محمد شاهی»ده او « عاجز گرمه‌رودی» عنوانی ایله آدلاندیریلمیشدیر. همین عنوان بونا تأکید ائدیر کی عاجز سرابلی‌دیر، یعنی سرابین کندلری‌نین بیرینده دنیایا گلمیش و اورا منسوب اولموشدور. عاجز سرابی عمرونون بیر چوخ ایللرینی تبریزده و عباس میرزانین درباریندا یاشامیشدیر. اما اونا هئچ زمان « عاجز تبریزی» دئییلمه‌ییز، بلکه همیشه «عاجز سرابی»، «عاجز گرمه‌رودی سرابی»، «سرابلی عاجز» و بو کیمی عنوانلار ایله آنیلمیشدیر. عاجز، سراب شهری‌نین ان بؤیوک افتخارلاریندان بیری ساییلیر. او، ادبیات تاریخیمزده یئنی مکتب آچان و فاخر قصیده‌لر یازان سرابلی بیر شاعردیر.
«نگارستان دارا» آدلی تذکره‌نین مؤلفی عبدالرزاق دنبلی یازیر:
« خلیفه محمد عاجز از نواحی سراب و از گرمه‌رود است.» همچنین « بهجة الشعرا» کتابی‌نین مؤلفی اونو «خلیفه‌ی سرابی» آدلاندیریر، شیخ آغا بزرگ تهرانی « الذریعه» کتابیندا « عاجز سرابی» اولاراق قید ائدیر. عبدالعلی خلخالی « قاعده‌ی زبان ترکی» اثرینده عاجزی « محمد خلیفه گرمه‌رودی افصح شعرا» آدلاندیریر. بو قیدلر هامیسی ثبوت ائیر که عاجز، سرابلی بیر شاعردیر، واقف سرابی، شاه قاسم انوار سرابی کیمی بو شهرین مفاخریندن حساب اولور.
سؤال 4. آیا سیزین نظریزده عاجزی « دربار شاعری» آدلاندیرماق اولار؟
عاجز سرابی عباس میرزانی ستایش ائدیب و دیوانی‌نین بیر نسخه‌سینی اؤز خطی ایله یازیب فتحعلیشاها گؤندرنده، اونون اوچون‌ده بیر قصیده قوشوب و یئنه‌ده اورادا عباس میرزانی تعریف ائدیب. اما اونون عباس میرزادان تعریف و ستایش‌لری اصلا تملق‌آمیز دگیلدیر، بلکه اوندا اولان دینی غیرت، فضیلت و روسلار قاباغیندا اولان رشادتینی تعریفله‌ییر:
وصف و تعریفه دگیل مایل و راغب، نئیلیم،
اول مه بدره ائدیم اختر رخشان نثار.
بزم‌ده عقل دئییر ثانی کیخسرودور،
رزم‌ده وهم دئیر رستم اولوب رخشه سوار...
عاجز شیعه بیر شاعرلردیر. اونون اودلو نوحه‌لری واردیر:
ای دل! دیار غربته بیر کاروان گئدیر،
غمدن دوتوب او قافله بار گران گئدیر.
و یا:
آل رسوله کنج خرابه اولوب مقر،
مغلول و دل ملول و اسیر و برهنه سر.
عاجز سرابی‌نین دیوانین آماده ائتمک اوچون، من 8 خطی نسخه و ایکی داش باسماسی دیوانینی مقابله ائتمیشم. 52 قصیده، 73 غزل و بیر چوخ گرایلی و باشقا شعرلرینی برپا ائتمیشم.
سؤال 5. عاجزین شعرینده مهم خصوصیت نه‌دیر؟
عاجز سرابی ساواش و دفاع شاعری‌دیر.
عاجز سرابی زمانیندا روسلار اؤلکه‌میزده حمله ائتمیشدیلر. شاعر اونا گؤره‌ده شعرلرینی ساواش، جنگ و جهادا اختصاص وئریر. اودور کی اونو «ساواش و دفاع شاعری» آدلاندیرماق اولار. اونون ساواش قصیده‌لری چوخ فاخر، جزیل، مطنطن و سلیسدیر. بعضی قصیده‌لرینده یوزه یاخین ساواش اصطلاحلاری واردیر. شعر دیوانیندا قصیده‌لردن علاوه، مثنوی، گرایلی، غزل، قطعه و ترکیب بندلره‌ده ده ساواش روحو دویولور. اونون ساواش شعرلریندن بیر قصیده‌نی بورادا اوخویالیم:
دوتدو کفار سر زلف رخ جانانی،
اؤرتدو خورشید جهان‌تابی شب ظلمانی.
دوشدو دین آینه‌سی اوزره بسی زنگ ظلام،
کلف ظلمت ایلن قویدو مه تابانی.
بیر نهان فتنه ائدیب غمزه‌ی خوبان کیمی روس،
دوتدو دین مُلکونو بی‌جنگ و جدل پنهانی.
گتدی مژگان خطا باشینا قزاق، هجوم،
شهربند دل و دین ایچره سالیب تالانی.
یئنرال ایله غمینده او کمان قاشی کیمی،
دل شکار ائتمک اوچون تیز ائله‌دی مژگانی.
بیر نظام ایله گلیب ایلچی چون پیشوازه،
عقل قاصردی کی یوخ وصف ائله‌مک امکانی.
مگر اول غمزه‌ی خوبان کی گؤروب عشاقی،
صف مژگانی وئریب نظم کی آلسین جانی.
تُرک قفقاز خریدون علم نار چکیب،
بیر نگاه ایله مسخّر ائله‌ییب ایرانی.
نه خریدون کی خریدار متاع دل و دین،
دل فدا خالینا کیم جان قاشی‌نین قربانی.
حیف گنجور زر و سیم‌دیر اول روح روان،
آلا جان جوهری اولماقدا اوجالدیر شانی.
ائتمسه غمزه و ناز ائتمسه اول حورلقا،
آشکار ائیله‌مز اول معجزه‌ی عیسانی.
بیر جبین واردیر اول ماه‌لقا ترسادا،
کِرم شب‌تاب ائله‌میش قرص مه تابانی.
الله الله! بو قده‌ر حُسن اولور انساندا،
سیز گؤرون قدرت و صنع و کرم سبحانی.
نه پری و نه مَلک حوری و رضوان غلمان،
حُسن‌ده هامیدان آرتیق یارادیب انسانی.
ایکی مایورلری وار بهشت حوریلری،
آتش حُسنی یاخار جنّت آرا غلمانی.
خمسه تبریز اولوب، خاک میانج تفلیس،
شهر مسکو ائله‌ییب ساحت دهخوارقانی.
واردی بیر قاعده‌سی کافر مِیخواره‌لرین،
چوخ نوازش‌لر ائدرلر گؤره‌لر مهمانی.
چای زنگانی چکیب باده ارس‌دن داشقین،
دهری گلزار ائله‌ییب جام مِی ریحانی.
سجده زنّاردی هم بانگ مؤذن ناقوس،
نه ملامت یئری وار موندا صلیب آسانی.
ائیله‌دی وهم توهّم غلبه قلعه‌یه یوخ،
ائیله‌مک حفظ چتین‌دیر بورادا ایمانی.
گئجه یاریسی اولور زار و پریشان حیران،
زلف دلبردن آلیب تا کی دل نالانی.
باغلاییب رخت سفر مُلک عراق اوزره وئرم،
تن بی‌جانینا بو روح‌فزا زنجانی.
بو تمنّا ایله کیم وار سعادت ایچره،
گؤروم اول مُلک‌ستان شیخعلی میرزانی.
سورتوم اوز درگه پاکینا او دم با دل زار،
دئییم:«ای اللریوه جان جهان قربانی!»
سن او سان ترک صدق بند ائله‌ین بهرامی،
سن او سان چاکر دربان ائله‌ین کیوانی.
سن او سان تیغ کج و راست سنان ایله همی،
ائله‌ین خصم‌دن آسوده شه ایرانی.
سن او سان خیمه‌ی زنگاری اوران ارشق‌ده،
آسمان یولدوزو تک لشکره وئردین سانی.
سن او سان سالدی قدین سایه قیزیل‌آغاجا،
رشک فردوس ائله‌ین گؤی‌تپه و موغانی.
باغلادیب جسر کئچیب رود ارس‌دن کوردن،
اوّل وهله تصرف ائله‌ین سالیانی.
هم آلیب راه قراداغ و شکی املاکین،
هم واریب شیر ژیان کیمی آلان شیروانی.
هم سالان قلعه‌ی باکویه‌نی تسخیره تمام،
هم آلان قبّه‌نی آباد ائله‌ین ایرانی.
تا دمیر قاپویِ دربند کیمی بیرجه قاپی،
یوزونه اولا باغلی بیر کسین اولسون جانی.
داغ حسرت دل پرکینه‌ی خصمه چکدین،
گئنه سن پاک ائله‌دین سینه‌ی داغستانی.
ایندی نولدو کی بئله ساکت و صامت اولدون،
پس ائله دبدبه و شوکت و حشمت هانی؟
اؤز بئلیندن گلن اؤلاد دوتوب دنیانی،
بلکه اوندان‌دا فزون‌دور اولارین سامانی.
هر بیری بیر شه‌هر و مینجه ییغیبدیر دولت،
لله‌الحَمْد بو گون پادشه ایرانی.
بیری خوارزم هواسینجا اوچار شام و سحر،
بودو فکرینده دوتا مملکت تورانی.
بیری شیراز دیاریندا‌دی فرمان فرما،
بودور عزمینده اونون هنده یازا فرمانی.
بو روادیر کی سالیب مملکت ایرانه،
بو قده‌ر فتنه گؤر اول خاچ‌پرست نصرانی.
دین گئده، بیضه‌ی اسلامه دوشه ظلمت کفر،
جان و دل‌دن چاغیران یوخ علی عمرانی.
اولا دین پادشهی فتحعلیشاها کؤمک،
ائله بی‌دینه مسلّط ائده بو سلطانی.
یاددان چیخارتمایان کی عاجز سرابی‌نین گؤزل لِریک شعرلری‌ده واردیر. مثلا آشاغیداکی گرایلی:
آهای فلک! گوندن آرتیق،
بو گؤزلین جمالی وار،
سنین بیرجه یئنی آیین،
بونون ایکی هلالی وار.
دی گل حقدن گئچمه فلک،
اگر گله یوز مین مَلک،
گؤر هانسی‌نین بو گؤزل تک،
آغ اوزده خط و خالی وار.
ایسترسن ائیله امتحان،
دۀ چیخسین خورشید تابان،
یار عارضین ائتسین عیان،
گؤر هانسی‌نین زوالی وار.
گول نه‌دیر بو گلشنه گر،
قونچه‌لر بیر یئره دگه‌ر،
بیر بئله گؤزه‌لین مگر،
بو عالمده مثالی وار.
بن عاجزم دردین آلیم،
سنه بیان‌دیر احوالیم،
بو دؤنوب باخماغین ظالیم،
بیر ائو ییخان خیالی وار.
سؤال 6. سیز سراب باره‌سینده نه‌لر دئیه بیلرسیز؟
سراب آذربایجانین ان قدیم مدنیت مرکزیندندیر. اسلامی انقلابدان سونرا ایسه سایا گلن افتخارلار یارادیب، باش اوجا عالملر و قهرمانلار بئجردن فرهنگی بیر دیاردیر. بوتون اسلام دنیاسی افتخاری علامه امینی همین شهره منسوبدور. تأسفله قید ائتمه‌لییم که لازمی قدر بو شهرین عالملری، ادیب‌لری، شاعرلری و قهرمانلاری باره‌سینده تحقیقات اولونمامیشدیر. ان شاء‌الله گلسه‌جکده اونا لایق مدنی حرکتلر باشلاناجاقدیر. حال حاضردا دانشگاهلارین بیرینده بیر دانشجوم « شاه قاسم انوار سرابی» نین فارسجا و تورکجه شعرلرینی بیتیرمه تئزی اولاراق حاضرلاماقدادیر. ان شاءاله نشرده اولاجاقدیر.