تؤکنمز انرژی
محمد داوریار اردبیلی
سؤز رمزینی تانییانلار، اسكی سیرلرین بیلیجی‌لری، معنا بولاغی‌نین صاحیب‌لری و محبت باغی‌نین گؤزتچیلری سؤزو بیان ساپینا دوزوب بئله نقل ائدیرلر كی (دورد درویش ص 7): ایل عؤمور اؤلچ‍وسودور، بیرده اوندا آییلیرسان كی یاری یاشا چاتیبسان، نئجه یاشامیسان بو ایللری؟ ایللر حیاتیندان پاییز یئلی كیمی اسیب كئچمه‌ییب كی؟ بو سئوال چوخونو دوشوندورمور، مودریك‌لیكله دولو بیر اثرده دئییلدیگی كیمی حیات بیزی قووور بیز ایسه اؤلومو... اژدها اونودوب شیره‌یه آلداناراق گئجه‌نی گوندوزه قاتیریق.... اونودوروق كی بیردن بیزدن سوروشالار، سندن سونرا، بیزدن سونرا نه قالیر....؟ (دونیا آرزولاردا، ص 88)
تبریز، یاخین و اورتا شرقین قدیم تاریخه مالیك اولان مشهور شهرلریندن بیری، اوزون ایللردن بری مهم تجارت، مدنیت و صنعت مركزی، مختلف دؤولتلرین پای‌تختی، یئنی و أن یئنی دؤوره‌ده بوتون ایرانین اجتماعی، سیاسی و مدنی حیاتیندا سون درجه بؤیوك رول اوینامیشدیر... تبریزده یئتیشن چوخلو اجتماعی، سیاسی و مدنی خادیم، عالیم و اینجه صنعت اوستاسی بوتون ایراندا و خارجده بؤیوك شهرت قازانمیشدیر....
مقدمه
تبریزین یئتیشدیردیگی شخصیت‌لردن بیری‌ده حؤرمتلی عالیم، گؤركملی مدنی خادیم، ادیب، نظریه‌چی، استعدادلی یازیچی، عقلی امك وئترانی، درین نظری بیلیگی ایله فرق‌لنن بیلیگین، سون درجه تواضع‌كار، چوخلو انسیكلوپدیك معلوماتا مالیك، این‌تلی‌جنت اداسیندان، منم- منم‌لیکدن، اؤزونو به‌گنمك خسته‌لیگیندن، معلومات ساتماقدان، (پدانت‌لیقدان) خالقین گؤزونه عالیم‌لیك توزو سپكمدن چوخ-چوخ اوزواق، قاینار و مقصد یؤنلو مدنی فعالیت‌گؤستره‌ن یازیچیلیق ایشلرینی علمی صورتده اساسلاندیران و پلانلی قایدادا آپاران مؤلیف، چوخ جهتلی ادبی- بدیعی یارادیجیلیق استعدادینا، آراشدیریجی باجاریغینا، گرگین عقلی امك و مشاهیده‌چیلیك قابلیتینه، گوجلو حقیقی معاصرلیك حیس‌سینه مالیك معارفچی، بؤیوك ادیب و مدنیت خادیملری‌نین صداقتلی وارثی و دوام‌چیسیی، هومانیست دوشونجه و احوال – روحیّه صاحیبی، یوكسك عضوییاتلی ضییالی، اجتماعی تعلیماتچی، ملی وارلیغی‌میزین جسور مدافعه‌چیسی، بین‌المللی مقیاسلار دوشونن، حیاتلا محكم علاقه‌ده اولان، فعال حیات موقعینده دوران، زامانلا آیاقلاشان حیس، حركت، عشق و معنا دولو اثرلر یاردان، وطن توپراقلارینا محبت حیسی و سئوگیسی (آنا، آنا سودو و اولاد كیمی) چوخ گوجلو اولان، بنزرسیز یازیچیلیق اوسلوبو و اؤزونه مخصوص یازی استه‌تیكاسی ایله سئچیلن، قوّتلی پداقوژیك تمایوللو یازیچی، هومانیزم، خلقی‌لیك، اجتماعی رئالیزم و وطن‌پرورلیك موقعیندن قلم‌ووران، زمانه‌میزه لاییق حیاتی و معنوی انرژتیکا ایله دولوب ـ داشان اثرلر مؤلیفی، دیلینده لهجه‌سینده خالقدان سوزولوب گلن بیر ساده‌لیک، شیرین‌لیک، دوزلولوق، آخی‌جیلیق، اوره‌گه یاتیم‌لیلیق و شعریت اولان، یازیلاریندا آیدین‌لیق، دقیق‌لیک و معنالیلیق آپاریجی یئر توتان، چوخ جهتلی و حیرت‌لندیریجی علمی شخصیت، خالقیمیزین ملی ـ مدنی حرکاتی‌نین وظیفه و مقصدلرینی علمی صورتده معین ائده‌ن، تاریخی حافظه‌میزه غیدا وئره‌ن، دیلچی عالیم، ادیب، فیلولوق، امکدار ژورنالیست، فیلولوژیا علملر دکتر حسین محمدزاده صدیق‌دن سؤز گئدیر...
آکادمیک تحصیلاتا، ادبیاتین تجروبه‌لرینه مالیک اولماسی، علمی آختاریشلارا، استه‌تیک ذؤوقه، دوشونجه یئنی‌لیگینه، گئرچک‌لیگه باخیش و یاناشما طرزی‌نین تزه‌لیگینه، دؤورون ادبی ـ بدیعی طلبلرینه، مدنی اولگولرینه، بدیعی دوشونجه توتومونا گؤره و علمی منطقین مدعالارینا اساسلاندیغی اوچون، اونون یازیلاری ایله یئنی، معاصر و رئالیست علمی ـ پوبلی‌سیستیک ادبی ـ بدیعی نثر تشکل تاپمیشدیر. یازیلاری ژانر ـ اوسلوب الوانلیغی، کومپوزیسییا طراوتی، فورما و مضمون بیرلیگی‌نین بوتونلوگو، دیلی‌نین سلیس‌لیگینه، ایفاده طرزی‌نین یئنی‌لیگینه، کلاسیک اینجه‌لیگینه، ادبی ـ بدیعی تأثیر گوجونه، اوخوجونو معلوماتلاندیردیغی و فیکیر یوکسلیشینه سبب اولدوغونا گؤره نثریمیزین موفقیت‌لریندن ساییلیر...
پروفسیونال خصوصیت‌لی علمی ـ نظری محیط و اؤزونه مخصوص سانباللی یازیچیلیق مکتبی یاراتمیش، مدنی ـ ادبی فاکتلاری تاریخی نقطه‌ی نظردن ایشله‌میش، یوکسک یارادیجیلیق فانتازییاسینا مالیک ادیب ـ عالیم، صنعتین، ادبیاتین، فیلولوژییانین، لینقووستیکانین، و تورکولوژییانین تدقیق و نظریه پروبلملرینه گوجلو مئیل گؤسترمیش و اونلارین بیر چوخ مسئله‌لری‌نین تنقیدی ـ نظری تحلیلینی وئرمیش، بونونلا کفایت‌لنمه‌میش، عئینی زاماندا ادبی مسئله‌لرله، کلاسیک ایرثله، ادبی علاقه‌لرله، تطبیقی ادبیاتلا مشغول اولموش و بیر چوخ نئچه ـ نئچه ادبی ـ مدنی ساحه‌لرده تنقیدی ـ نظری فیکیرلر ایره‌لی سورموش، ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیق حاققیندا دلیللی ـ ثبوتلو پروفسیونال بیلیک نمایش ائتدیرمیش، درین تئوریک تحلیللری و دوزگون ـ دقیق قیمتلری ایله ده دقت‌لری جلب ائتمیشدیر.
ادبی ـ تنقیدی فیکرین انکشافیندا گؤرکملی خدمت‌لری اولان پروفسور، ادبی گؤروشلری‌نین موضوع دایره‌سی‌نین گئنیش‌لیگی ایله ده سئچیلمیش‌دیر. علمی ـ ادبی فعالیتینه جیدّیتله یاناشان امک سئوه‌ر، استعدادلی اوستاد، خالقین اجتماعی ـ معنوی دایاقلارینی محکم‌لندیریلمه‌سی اوچون بوتون عؤمور صرف ائتمیشدیر. دائیم ایره‌لیلمک عنادیندان دؤنمه‌ین، اینجه ذؤوقه، استه‌تیک قاوراییشا، درین فیلولوژیک معلوماتا مالیک عالیم ـ ادیب، تجروبه‌لی نسیل ایله جوان نسیللر آراسیندا منطقی وارث‌لیک علاقه‌سی قورموش، ادبیاتدا نسیللرین وارث‌‌لیگینی گؤزه‌تله‌میش، یارادیجیلیق ارثینه و کلاسیک ادبی ارثه مترقی مناسبت بسله‌میشدیر...
اونون جیدی ـ وسعتلی، چوخ جهتلی ـ هر طرفلی، علمی ـ مئتودیک و مکمل فیلولوژیک حاضیرلیق طلب ائده‌ن چوخ موضوعلو تدقیقات اثرلری و کومپلکس تدقیقات اصولو پروفسیونال تأثیر باغیشلامیش و نئچه ـ نئچه اثرلرین یارانماسینا سبب اولموشدور، معاصر ادبی پروسئسین و کلاسیک ارثین آکتوآل مسئله‌لری‌نین (چوخ پیلله‌لی پروسئسلر و مرکب فونکسییالی مرحله‌لرله مشایعت اولونان پروبلملرین) حللی یوللارینی گؤسترمیشدیر. تورکجه کلاسیک ادبی متنلرین تدقیق، تصحیح و علمی تنقیدی نثری ایله باغلی حرکاتین باشچی‌لاریندان اولان عالیم، ساده‌جه متن‌لری ائدیت ائتمه‌میش، اونلارین مؤلیفلری‌نین شخصیتینی، عمومی معلوماتینی، زنگین یارادیجیلیق مئتودولوژییاسینی، یاشاییش محیطی‌نین تاریخی ـ مدنی شرایطینی معاصرلری‌نین، تأثیرینی، فیکیر دونیاسینی، عقلی ـ فیکری ایمکان‌لارینی، ایدئولوژییاسینی، فلسفی باخیشلارینی، دونیا گؤروشلرینی و حیات فلسفه‌سینی تحلیل ائتمیشدیر. بئله‌لکیله مدنی ـ تاریخی وارلیغیمیزا قنوسئولوژیک مناسبت‌لرین خاراکترینی اساسلی شکیلده ده‌گیشدیرمیشدیر. ها بئله خالقیمیزا خورباخانلارا، اهانت ائده‌نلره، تورکلرین علیهینه آلچالدیجی حرکتلره قارشی، سرعتلی جواب وئرمک استعدادینی (رئاکسییایا گیرمک قابلیتی‌نین یوکسک‌لیگینی) نمایش ائتدیرمیشدیر.
یارادیجیلیغینین سیرلری
گرگین عقلی ـ علمی امه‌گین، درین تفکرون، هر طرفلی محاکمه (دوشونجه)نین، اینجه‌لمه‌لرین، نظری بیلیکلرین، عمومی (اونیورسال) معلوماتین، مسئله‌یه علمی یاناشما مئتودولوژییاسی‌نین، ادبیاتشیناسلیق علملرینه دریندن بلدلیگین، استه‌تیک پرنسیپلرین گؤزله‌نیلمه‌سی‌نین، فاکتولوژیک زنگین‌لیگین، تدقیقاتدا سیستم‌لیلیک و آردیجیل‌لیغا دقت و رعایت ائتمک‌لیگین، تورکولوژیک تحقیقاتین، یوکسک امک انتظامی‌نین نتیجه‌سی اولان، مختلف نوعلو یازیلاری، ادبی محصوللاری، شعر تحلیللری، پوبلی‌سیستیک مقاله‌لری و مونوقرافیک هر بیر تدقیقی اثری تدقیقاتچیلار اوچون تدقیق ماترییالینا چئویریلمیش، علمی مباحثه‌لره، ادبی دییالوقوللارا، فیکیر جریانلارینا، علمی ـ نظری محیطین یارانماسینا، ادبی ـ بدیعی آخینلارا سبب اولموش.
مونوقرافیک تدقیقاتلاری علمی توتومو ادبی اهمیتی، آکتوآل تئماتیکاسی، مضمون دولغونلوغو اعتباریله جلب ائدیر، اونون فوندامنتال تدقیقلری، مضوع پروبلماتیکاسینا، ایده آده‌یه‌رینه، معلومات یوکونه، دوشونجه‌لری‌نین علمی‌لیگینه، عقلی امه‌گین علمی تشکیلینه و عقیده‌لرین توققوشماسینا گؤره دقت چکیجی‌دیر.
ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیغی: اونون اؤزونه مخصوص ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیق شیوه‌سی، فردی یازی اوسلوبو، پداقوژیک اهمیتلی تعلیم مئتودیکاسی، تدریس پراکتیکاسی و تحلیل استراتژییاسی وار. او اؤز بدیعی ـ ادبی یارادیجیلیغینی خالقیمیزین بؤیوک ملی ـ مدنی، اجتماعی ـ اتینک و تاریخی مقدراتی ایله علاقه‌لندیرمیش‌دیر. پوبلی‌سیستیک قلمی ایله عالیم قلمی، علمی آختاریشلاری ایله ـ ادبی یازیلاری دائیم وحدتده عئینی بیر آمالا، خالقین معنوی انکشافینا، ذهنی ـ فکیری تکاملونه معارف‌لنمه‌سینه و مدنی لیلشمه‌سینه خدمت ائدیب، علمی فعالیتله ژورنالیستیکانی، تدقیقاتچی ژورنالیست و تدقیقاتچی عالیم کیفیتلرینی اؤزونده بیرلشدیره‌ن نادیر قلم صاحیب‌لریندن بیری‌دیر...
پوبلی‌سیس‌تیکانی اؤزونه یارادیجیلیق استقامتی و مدنی خدمت واسطه‌لریندن بیری کیمی سئچمیش یازیلاری ایله اوخوجولارین علمی ـ ادبی بیلیکلری‌نین زنگین‌لشمه‌سینه و دیلی‌میزین این‌تئلکتوآل سویّه‌سی‌نین یوکسلمه‌سینه خیلی کؤمک گؤسترمیشدیر. واخت آشیری، ادبیات، اینجه صنعت، فولکلوریک ماترییاللار، تورک دیلی و ادبیاتی باره‌سینده آراشدیرمالار، شعر، ادبیات تاریخی، تورکولوژیک مسئله‌لر، مدنیت پروبلملری، و توپونمیکا ایله باغلی، قازه‌ت و ژورناللاردا درج ائتدیردیگی چوخ ساییلی، سانباللی مقاله‌لر و مصاحیبه‌لرینده، آنادیلی‌میزی اوجا توتان، اونون صافلیغی و گؤزه‌ل‌لیگی اوغروندا یورولمادان، دؤنمه‌دن چالیشیب ـ چارپیشان عالیم، ادبی حرکتلره سبب اولموش، اوخوجولارینی ایلهام دولو سیماسی، زئنگین تخیّلو، درین حافیظه‌سی، یوکسک علمی دوشونمک قابلیتی ایله ماراق‌لاندیریب، یارادیجیلیغا سوق ائتدیرمیش، اونلارین فیکری فعاللیغینا، یارادیجیلیق آختاریشلارینا، یازیچیلیق چالیشمالارینا، میللی ـ مدنی دیرچه‌لیش و دیره‌نیش حرکاتینا تکان وئرمیش، اونلارین ملی شعورونون فورمالاشماسینا یاردیم گؤسترمیش، اونلاری یئنی و ماراقلی علمی ـ ادبی بیلگی‌لرله معلومات‌لاندیرمیش، ادبی دیلی‌میز، معنوی ده‌گه‌رلریمیز و مدنی ارثیمیزله باغلی گئده‌ن پروسسلرین علمی اساسلارینی آراشدیرماغا دائیم جان آتان و ماراق گؤستره‌ن عالیم، آذربایجان دیلی‌نین سؤز خزینه‌سیندن بیر سئحرکار کیمی استفاده ائدیب، خالقین سؤز گولوستانی‌نین سون درجه عطیرلی رنگارنگ و گؤزه‌ل چیچکلرله زنگین اولدوغونو اؤز ادبی ـ بدیعی اثرلرینده انعکاس ائتدیرمیشدیر.
قلبی همیشه ائل اوچون چیرپینان شاعیر یازیچی، ائل ـ اوبامیزین قایغی‌سیندا اولان اوره‌گی ته‌په‌رلی ادیب صنعتکار صنعته ایفراماسوسیولوژیک مناسبت بسله‌میر، هر ایشده، هر میللی ـ مدنی، ادبی ـ علمی امکده اورتا موقع توتور، نقدِ حیاتینی و حاصلِ عؤمرونو علمه، مدنیّته و معارفه صرف ائده‌ن عالیم سؤز فنی‌‌نین بیر چوخ شعبه‌سی‌نی اوستادی، ملی ادبیات جریانلاری و مکتبلری‌نین ایلک مبشّرلریندن بیری، فعالیت گؤستردیگی هر بیر ساحه‌ده اؤزونو پئشه‌کار کیمی گؤستره بیلیب، بؤیوک حؤرمت و نفوذ قازانیب.
ایشتیراک ائتدیگی مختلف سیمپوزییوم‌لاردا، مشاوره‌لرده، علمی سمینارلاردا، کونفرانس‌لاردا، اجلاس و قورولتای‌لاردا و اونیورسیتتلرده محاضره‌لر (خطابه‌لر) اوخوموش و آکتوآل درین مضمونلو معروضه‌لرله چیخیش ائتمکله تورک و آذربایجان دیلینی، مدنی ارثینی، ادبیاتین عملی ـ مدنی شکیلده مدافعه ائتمیش، تانیتمیش، لیاقتله تمثیل ائتمیش، دینله‌ییجی‌لره تئوریک گؤستریشلر، مئتودیک مصلحت‌لر و پراکتیک تاپشیریقلار وئرمیشدیر...
حیات و اجتماعیات
دونیا ادبیاتی تاریخینده چوخلو متفکیر صنعتکارلار، سؤز اوستالاری، عالیملر، اینجه صنعت خادیملری و فیلوسوفلار «وارلیغین فلسفه‌سی، اوزه‌رینده داخیلی بیر عذابلا دوشونوبلر، یاشاییشین باشلانقیچی و سونو، انسانین اجتماعی مقدّراتی و حیاتی‌نین یاخشی‌لاشدیریلماسی باره‌ده عؤمورلری بویو فیکیرلشیب و عملی ایشلر آپارمیشلار...
چوخلو حیاتی تجروبه‌یه مالیک یاشاییش سیرلرینه، حکمتلره، معرفت‌لره واقیف اولان، حیاتین دوزولمز سیخینتی، ایشکنجه، عذاب، اذیت، فاجیعه و مصیبتلرینه ایگیدلیکله‌سینه گزمیش، حیات امتحانیندان و یاشاییش سیناغیندان آلنی آچیق چیخمیشلار.
کئچمیش ایللرین جانلی شاهیدی کیمی معلیم حاققیندا بیر آجیناجاقلی خاطره سؤیله‌مک ایستیردیم: 37ـ ایل قاباق یعنی 1349 ـ اونجو ایلده (ظولم، زورالیلیق و حاقسیزلیغین ایاق گؤتوردوگو ایللرین بیرینده) اونو ساواک مأمورلاری اردبیل ده یاخالادیلار، بیر نئچه گون ایشکنجه‌دن سونرا بوشلادیلار، کیتابلارین تینی ایله او قده‌ر اونون باشینا تاپدالامیشدیلار کی باشیندا گیرده‌کان بویدا قانلی شیش‌لر عمله گلمیش ایدی...
هئچ بیر اضطراب، هئچ بیر نیسگیل، هئچ بیر آغری انسانین حیات عشقینی اؤلدوره بیلمز.»
«آزادلیغا، امن آمانلیغا جان آتان خالقیمیزین باشینا عصرلر بویو چوخ مصیبتلر گلمیشدی، بو بؤیوک بیر تاریخ‌دیر. بونو بیز هله یازمامیشیق، بو گله‌جه‌گین ایشیدیر، آنجاق بیر حقیقتی دئمه‌لییم کی خالقی‌میز بو بوتون عؤمرو بویو، نسیللرین تاریخی بویو، شر قوه‌لر و غصب‌کارلار قارشیسیندا هئچ واخت سارسیلمامیشدیر. بعضاً زامانین آخاریندا سینسادا، ضعیف‌لسه‌ده، اؤز شخصیتینی، ملی غرورونو، غیرتینی ساخلامیش، همیشه امیدله یاشامیش، گله‌جک سعادتی اوچون چالیشمیش، ووروشموش، یئنی‌دن دیرچلمیش، اؤز میللی ـ مدنی و معنوی ـ اخلاقی دونیاسینی قورویوب ساخلامیش و دائیم ایره‌لیلئییشه جان آتمیشدیر.» (ایشیقلی عؤمورلر ص 3 و 4)
یورولماق بیلمه‌دن آشیب ـ داشان توکنمز انرژی ایله چالیشماق، بوتون حیاتینی حصر ائتدیگی ادبی امه‌گه، علمی ایشه، پداقوژیک فعالیته و اوزون مدتلی، محنت‌لرله دولو مرکب یازیچیلیق پراکتیکاسینا چوخ باغلیدیر.
ایللر بویو آختاریشدا اولوب، ایستیراحتدن، دینجلیگیندن کسیب، گئجه‌نی گوندوزه قاتیب، یوخسوزولوغوندان آجیلی ـ آغریلی باده‌سینی (زهرینی) نوش ائده ـ ائده مضمونی عبارته وئریب آراشدیرمالار آپاریب، علمی ـ ادبی تدقیقاتلا مشغول اولوب، مطلبلری رشته‌ی تحریره چکیب میللی ـ مدنی، علمی ـ ادبی جبهه‌ده همیشه دؤیوشه حاضیر وضعیت ده اولان پیاده بیر عسگر چارپیشان عالیمین ماراقلی، سئحر ائدیجی، اعجازی، روحلاندیریجی، جاذیبه‌لی و خارق‌العاده قلمی ایله من چوخدان‌دیر کی تانیشام.
علمی فعالیت
عالیمین یارادیجیلیغینین باشلیجا خصوصیت‌لریندن‌دیر. اثرلرینده معلوماتلارین محکم فلسفی اساس، منطقی ماهیتی اوسلوب سلیس‌لیگی، علمی منطقی دقیق‌لیگی، فورمابیت‌گین‌لیگی، مضمون درین‌‌لیگی، اونون دوشونجه‌لی فعالیتیندن، مقاله‌لری‌نین اوزه‌رینده اوزون مدتلی تفکر پروسئسیندن و نظری تدقیقاتیندان خبر وئریر...
مؤلف اوخوجولاری ایله علمی دییالوق آپاریر، اؤزونون زنگین معلوماتلا دولوب ـ داشان دوشونجه‌لرینی اونلارلا پایلاشیر. علمی معلوماتا استناد، گئنیش احاطه‌لی، چوخ شاخه‌لی، هر طرفلی عمومی مطالعه، علمی ـ نظری حاضیرلیق، کؤکلو تئوریک، تدقیقات و منطقی ـ بدیعی تفکر طلب ائدیر. قلمه آلدیغی مسئله‌لری، حادثه‌لری، مطلبلری، پراکتیک اهمیّت‌لی حلی واجب میللی ـ مدنی پروبلملری، علمی ـ نظری تحلیل سؤزگئجیندن کئچیرمک، اونلارین تاریخی کئچمیشی معاصر انکشاف مرحله‌لری و مئیللری‌نین ایشیقلاندیریلماسینا خصوصی دقت یئتیرمکله یاناشی، یازیچیلیق قابلیتی و علمی تحلیل ائدیجی‌لیک استعدادی ایله موضوع دایره‌سینده معین میللی ـ مدنی، ادبی ـ بدیعی حادثه‌نین علمی شرحینی، منطقی تحلیلینی افاده ائدیر و اتینک ـ استه‌تیک قیمتینی قلمه آلیر.
علمی ـ مدنی زنگین تمایللو و ادبی ـ بدیعی پونوملو تدقیقلری عالیمی مختلف فن‌لر (ریشته‌لرله) مشغوللوغا سوق ائتمیشدیر. چوخ ساحه‌لی، درین احاطه‌لی و وسعتلی تدقیقات میدانی آشاغیداکیلاردان عبارتدیر: فولکولور، اتنوقرافییا، لکسیکولوژییا، لکسیکوقرافییا، ده‌ده‌قورقود شیناسلیق، تاریخ، جغرافی، تورکولوژییا، ادبیاتشیناسلیق، ادبی تنقید، ادبیات تاریخی، استه‌تیکا، فیلولوژییا، متن شیناسلیق، کالیقرافییا، پالئوقرافییا، شعر، ترمینولوژییا، توپونومییا، ژورنالیستیکا، میتولوژییا، موسیقی، ترجمه ادبیاتی، علمی ـ فلسفی مسئله‌لر، تکامل، فیکیر جریانلاری، دراماتورژییا، فضولی شیناسلیق، میرزه فتحعلی شیناسلیق، اپیتمولوژییا، آذربایجان شیناسلیق، اتیمولوژییا، سوسیولوژییا، لینقووستیکا، بیبلیوقرافییا، ائدیتوریال پروبلملر، حقوق، نوتارییات مسئله‌لری، اجتماعی انقلابلار، عاشیق یارادیجیلیغی، پوبلی سیستیکا و تصوف...
تدقیقاتچی عالیم هر هانسی بدیعی اثری و کلاسیک ارثی اؤیره‌نیش موضوعونا چئویره‌رکن ایلک اؤنجه یارادیجی‌سینین، بدیعی ـ فلسفی دویناسینی، استه‌تیک ـ ایده‌آل اؤزونه مخصوصلوغونو، اثرلرین عرصه‌یه گلدیگی تاریخی شرایطی دقت مرکزینه گتیره‌رک، بدیعی ـ ادبی فیکرین تشکّل عامللرین هم اجتماعی، همده فردی نقطه‌ی نظر کیمی آلاراق صنعتین و صنعت‌کارین مالیک اولدوغو میللی خاراکترین ده‌گه‌رین اونون اتنیک و عموم مبشری اهمیت کسب ائتمه‌سینده گؤرور.
عالیم ـ تورکولوق، ادیب ـ فیلولوق، شاعیر ـ یازیچی، مترجم ـ دیلچی، دیل تاریخی‌نین مکمل بیلیجیسی، ادبیات تاریخی‌نین چوخ معلوماتلی بیلگینی، متفکر ـ فیلسوف، ادبیات و مدنیتیمیزین بایراقداری پروفسور دکتر حسین محمدزاده صدیق، شاعیرلرین پوئه‌تیک یارادیجی‌لیغینا چوخ رغبت بسله‌میش، محبت گؤسترمیش، درین ماراقلا و توکنمز انرژتیکا و هوسله، اونلارین شعرلرینی تحلیل، تفسیر، تحسین، تبلیغ و تدریس ائتمیشدیر.
عمومیتله اونون چوخ جهتلی و مرکب عقلی امک بازاسی‌نین معین‌لیگی، اساس علمی ـ تدقیقی فعالیتی و ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیغینین بؤیوک حیصه‌سی آدلارینی چکه‌جه‌گیمیز شاعیرلرین شعرلری حاققیندا یازیلاریلا باغلیدیر کی اؤز تجسسمونو نئچه ـ نئچه مونوقرافییالاردا و تراکتاتلاردا (رساله‌لرده) تاپمیشدیر.
شعرلری تدقیق و تحلیق اولونان شاعیرلر
فردوسی، نیظامی، خاقانی، مولوی، شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، عمادالدین نسیمی، خطایی تخلوصلو شاه اسماعیل صفوی، محمدابن سلیمان بغدادی (فضولی)، قوسی تبریزی، صائب تبریزی، نباتی، واقیف، میرزه شفیع واضح، میرزه محمدباقر خلخالی، محمدعلی هیدجی، ظفر اردبیلی، مسیحی تبریزی، بهار شیروانی، ابوالحسن راجی، صمد وورغون، رسول رضا، حبیب ساهر و اوستاد شهریار.
شاعیرلرین شعرلری‌نین تحلیلی و اوندان میللی ـ مدنی و اجتماعی ـ ادبی نتیجه‌لر چیخارتماق تصادفی ده‌گیل‌دیر. چونکو 20 ـ اینجی عصر آذربایجان اجتماعی فیکری‌نین گؤرکملی سیمالاری ادبیاتین اجتماعی وظیفه‌سیندن دانیشارکن اؤز ملاحظه‌لرینی اساساً شعر ژانریندا یازیلمیش اثرلره استنادن سؤیله‌میشلر:«بو هر شئیدن اوّل، اوندان ایره‌لی گلیر کی اوزون عصرلر و قرینه‌لر «شعر» آذربایجان ادبیاتی‌نین ان گوجلو و آپاریجی ادبی جریانلاریندان بیری ایدی.»
شاعیرلرین یارادیجی‌لیقلارینی، بوتون نقطه‌ی نظرلردن (آسپکت‌لردن)، دونیا گؤروشلرین، فیکری ـ تئماتیک وسعتینی، شعرلری‌نین خلقی‌لیگینی، گئنیش علمی پلاندا تحلیل ائدیب، اونلارین اثرلری‌نین زنگین‌لیگینی اوزه چیخاریب تعلیم ماترییالینا چئویریب، فاکتیک اساسلارا استناد و آنالوژیک ادراک مئتودوندان یئرلی ـ یئرینده استفاده ائده‌رکن، علمی حقیقته چاتماغا نائل و نئچه ـ نئچه شرحی واجب موضوع و پروبلملره ایشیق سالماغا موفق اولوب، محض اونون قلمینده کلاسیک پوئه‌زییانین درین فلسفی مضونو، لیریک وسعتی، لئکسیک ـ سمانتیک، لینقووستیک ـ فیلولوژیک، شاعیرین فیکری ـ بدیعی ایده‌آلینی آراییب تدقیق ائدیر و اساس دقتی، مشاهده‌لرینی اونون حیات آمالینی، صنعت غایه‌سینی تشکیل ائده‌ن ادبی ـ استه‌تیک کیفیتلر اوزه‌رینده جمع‌لشدیریر، شعرلری‌نین فیکری توتومو، موضوع احاطه‌سی و پوئه‌تیک ـ اوسلوبی کیفیتلرینی آچیقلاییر... بوتون بونلار فاکتولوژیک مشاهده‌لرین، تاریخی ـ تیپولوژیک مقایسه‌لرین، فاکتلارا اساسلانان ملاحظه‌لرین، فلسفی (دوشونجه)لرین، علمی ـ نظری قارشیلاشدیرمالارین، ادبی ـ نظری فیکرلرین، تئوریک ـ مئتودولوژیک آراشدیرمالارین، پئشه‌کار حاضیرلیغین، تنقیدی ـ تحلیلی تفکرون، پروفسیونال تدقیقات اوصولونون ثمره‌سی‌دیر... و گرگین مطالعه و چالیشمالارین آغیر و اوساندیریجی عقلی امه‌گین، یوخوسوز گئجه‌لرین، اضطرابلی و اؤزونتولو آختاریشلار و قارامالارین سایه‌سینده الده ائدیلیر. و خصوص عالیم فردیتیندن، شخصی استعداد سررشته‌سیندن، فهم و ذکاسیندان آسیلی اولاراق ایره‌لی گلیر...
عالیمین سون تدقیق‌لریندن بیر نمونه
اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی‌نین قدرتلی نماینده‌سی، آذربایجان شعرینی یوکسک مرحله‌یه قالدیران، نادیر شعر اوستاسی، معنا خزینه‌داری، قلب مهندسی، کؤنول مولکونون سولطانی، بؤیوک معنالی و تاریخی اهمیتلی «ادبی مکتبین» یارادیجیسی، شعریمیزین بدیعی کیفیتینی سون درجه یوکسک بیر پیلله‌یه اوجالدان، آنا دیلی‌میزین بوتون گؤزه‌للیکرینی، امکان و قدرتینی پارلاق صورتده نمایش ائتدیره‌ن، لیریک شعریمیزین و ادبی دیلی‌میزین آتاسی، یوز ایللر بویونجا «تورکلرین معنوی بیرلشدیریجیسی»، 16 ـ اینجی عصر ادبیاتی‌نین انکشاف ذیروسینده دایانان، دؤورونون فلسفی فیکرینی و ادبی ـ بدیعی موفقیتلرینی اؤز یارادیجیلیقیندا انعکاس ائتدیره‌ن «کلامینی و فلسفی دوشونجه‌سینی عشق ایله یوغورموش، دوشونجه‌لری‌نین جوهره‌ی عشق ایله مایالانمیش، عشق جاملاریندان قورتوم ـ قورتوم ایچن و ایچمکدن ایسه دویمایان، دونیا گؤروشونون اساسی عشق اوستونده قورولان، کئفلی‌لیک یولو ایله عقلین زنجیریندن قورتولان، اصل ادراکی کئفلی‌لیکده گؤره‌ن، یوکسک بدیعی اوسلوبیاتلی قالیجی اثرلر یارادان (دیوان اشعار تورکو فضولی ص88) عالیمین تدقیقی اثرلریندن بیری ده «دیوان اشعار تورکو فضولی» آدلی کتاب چاپ دان چیخمیشدیر و ایندی‌یه قده‌ر فضولی دن چاپ اولموش اثرلرین هامیسیندان کیفیتجه تمامیله فرقله‌نیر. اونا گؤره‌کی:
1 ـ فضولی حاققیندا 18 ـ تذکره‌نی، 13 علمی اثری، شعرلری‌نین 5 دیوانی‌نین چاپ نسخه‌لرینی آراشدیریر و گؤزدن کئچیردیکدن سونرا.
2 ـ دؤرد تنقیدی، 3 غیری تنقیدی و 8 الیازما نسخه‌لرینده مراجعت ائتمکله، الیمیزده‌کی متنی حاضیرلاییب.
3 ـ بعضی الیازمالاری کلمه ـ کلمه توتوشودوروب و حاضیرکی متنی بیر نئچه چاپ و خطی نسخ‌لرله قارشیلاشدیریب.
4 ـ اوخوجونون راحاتلیغی اوچون کتابدا نه وارسا هامی‌سینین تصنیفاتینی وئریب. مکمل فهرست (اندیکس) ده باشقا بیر فارسجا اؤن سؤز، 70 صحیفه‌لیک آذربایجانجا دولقون مقدمه، علاوه‌لر بؤلمه‌سینده ایسه دیوان دا ایشله‌نن عربجه بیتلر و عبارتلرین ترجمه‌سی، آیه‌لر، بیتلر و عبارتلرین جدوللری، تورکجه سؤزلوک، فلسفی و عرفانی (میستیک) ترمینلرین تام ایضاحی، عربجه و فارسجا چتین آنلاشیلان لغتلرین معناسی و شرحی، فارسجا بیتلرین لیستی، شخص و یئر آدلاری‌‌نین سیره‌لنمه‌سی، ستایشلر (فضولی حاققیندا مؤلفین شعرلری)، دیوان‌داکی بوتون شعرلرین کشف‌الابیاتی (50 صحیفه‌لیک) و کتابین آخیریندا تورکجه اؤن سؤز...
5 ـ بئش دیلده (تورکجه، آذربایجانجا، عربجه، فارسجا و انگلیس‌جه) یارارلاندیغی قایناقلارین آدلاری.
6 ـ کتاب 8 نفرین سیخ امکداشلیغی ایله چاپا حاضیرلانیب.
7 ـ فضولی حاققیندا تذکره‌لرده اولان بوللو معلومات انعکاس ائتدیریلیب، اونون ایراندا و خارجده چاپ اولان دیوانلاری، علمی ـ تنقیدی نشرلری و اثرلرینه یازیلمیش کتابلار، فیکیرلر، رأیلر و دوکتورلوق دیسرتاسییالاری باره‌ده هر نوع بیلیگیلر.
8 ـ فضولی زامانیندا بغدادین ادبی محیطی و آذربایجان ادبیاتی‌نین اورادا جریانی ...
9 ـ فضولی‌نین یاشاییشی و اثرلری حاققیندا کلاسیک قایناقلار، وثیقه‌لر و سندلرین شرحی.
10 ـ اونون دیلی، شیوه‌سی و شعرلری‌نین بیر نئچه اساس مضمونو (عشق، درد و جفا، کئفلی‌لیک، غریب‌لیک، ملّیت‌چیلیک، مداحلیق، ریاکار زاهیدلر و یازیق، محروم و مرتجع صوفی‌لر موضوعو).
11 ـ عالیمین اؤزونون حاضیرلادیغی «دیوان اشعار تورکی فضولی» نین باشقا نشرلرله اساس نسخه فرق‌لری تام تفصیلاتی و بعضی ضدیتلری ایله تحلیل ائدیلمکله یاناشی، شعردوست و امین صدیقی‌نین نشر ائتدیکلری «فضولی کلیاتی» نین قصورلو و قوندارما اولدوقلاری گؤستریلیر.
12 ـ معاصر اوخوجونون راحات اوخویا بیله‌جگی اوچون گؤزه‌ل، اوخوناقلی، گؤز اوخشایان املاء اوسلوبو ایله کتابی چاپ ائتدیرمک.
13 ـ کتابین بیرینجی بؤلومو 70 صحیفه‌لیک مقدمه‌دن عبارتدیر... بؤلمه اؤزو ـ اؤزلوگونده بیر کتابدیر کتاب ایچینده.
14 ـ فضولی کلیاتی‌نین 4 الیازما و چاپ نسخه‌لری‌نین ایلک صحیفه‌لری‌نین فوتو شکیلی‌نین وئریلمه‌سی.
15 ـ تورکجه «اؤن سؤزدن» آنلاشیلیر کی بو کتاب فضولی کلیاتی‌نین بیرینجی جیلدی‌دیر، و ایکینجی جیلد (فضولی‌نین دیوانیندان سووای باشقا تورکجه شعرلری)، اوچونجو جیلد فارسجا شعرلری، دؤردونجو جیلد ده ایسه عربجه اثرلری ده گله‌جکده اوستاد صدیق طرفیندن نشر ائتدیریله‌جکدیر...
16 ـ مولانا حکیم ملامحمدفضولی‌نین دیوانی‌نین «ترتیب ائتمه مئتودیکاسینی» عالیم تام تواضع‌کارلیقلا باشقا شاعیرلرین دیوانلاری‌نین علمی ـ تنقیدی متنلرینی حاضیرلاماقدا کیمسه‌یه دیکته ائتمیر.
17 ـ قایناقلاردان سون درجه امانت‌دارلیقلا استفاده ائتمک.
18 ـ کتابین بدیعی ترتیباتی، پولیقرافیک کیفیتی و مناسب قیمتی ده دقته لاییق‌دیر.
اصل علمی امک فاکتولوژیک زنگین‌لیگه، مئتودولوژییاسینا و ادبی ـ تاریخی تاپین‌تیلارا گؤره قیمت‌لندیریلیر. فضولی‌نین (بو ادبی ـ بدیعی سیررلر خزینه‌سی‌نین) پوئه‌تیک یارادیجیلیغی سون درجه مرکب و مختلف ادبی مسئله‌لر موضوعو اولموش و اولاراق قالیر، فضولی‌نین آغیر فلسفی دیلی‌نین تحلیل و تفسیری، دکتر حسین محمدزاده صدیق کیمی پروفسیونال ادبیاتچی‌لارین عهده‌سیندن گله‌ر ولاغیر. چونکو کلاسیک ادبی ارثی‌میزین علمی ـ تنقیدی متنینی چاپا حاضیرلماق، مرکب، چوخ شاخه‌لی، هر طرفلی عقلی امک طلب ائده‌ن و عذاب ـ اذیتلرله دولو بیر ایش‌دیر کی اونا قاتلاشماق چوخ چتیندیر...
سون سؤز
عالیمین چوخ ایل‌لیک محصولدار علمی ـ ادبی، مدنی، پئداقوژیک فعالیتی و اوزون ایللرین گرگین عقلی امه‌گی‌نین نتیجه‌سی 100 ـ دن آرتیق چاپ اولموش اثرلرینده اؤز انعکاسینی تاپمیشدیر، اونلارین چوخونون آدی تام تعییناتی ایله، بو یازی‌نین باش قایناغی یعنی محمدرضاکریمی‌نین قلمه آلدیغی «ائلیمیزین آجییان یاراسی» آدلی کتابیندا چکیلمیش‌دیر.
ختمِ کلام‌دان اؤنجه، خاطیرلاماق ایستردیم کی، عالیمین آنادان اولماسی‌نین 62 ـ اینجی و علمی ـ پئداقوژیک فعالیتی‌نین 46 ـ اینجی ایللیگی مناسبتی ایله بو مقاله ـ خاطیره‌نی، شاگیردلیک بورجومو معلیمیمه ادا ائتمک وظیفه‌سینه عمل اولونماسی اوچون قلمه آلدیم، هر زامان شاگیردلیگینه فخر ائتدیگیم عالیمه اوزون عؤمور، محکم جان ساغلیغی، علمی ـ مدنی و ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیغیندا یئنی ـ یئنی اوغورلار دیله‌ییرم...