مجموعه شعر «دیلمن دیلی» سروده‌ی حسین اکبری (دیلمن) در 428 صفحه به قطع رقعی با پیشگفتاری از دکتر ح. م. صدیق توسط نشر تکدرخت منتشر شد. در زیر پیشگفتار استاد را می‌خوانیم:
دیلمن دیلی نئجه دیلدیر؟
چاغداش تۆرکجه شعر دنیامېز، چۏخ رنگارنگ سبک‌لر و شیوه‌لر ایله اۏلوشوب، قاباغا گئتمکده‌دیر. دینی- مذهبی، عرفانی، فلسفی، اجتماعی- انتقادی، طنز و ... شیوه‌لری، ایندی گنجلیڲیمیز طرفیندن منیمسه‌نیر و گۆن به گۆن یئتگینلیڲه سارې یؤنه‌لیر.
بو شیوه‌لر ایچینده، بیری ده آیدېن دۆشۆنجه‌لی شاعریمیز حسین اکبری (دیلمن) ـه عائددیر. دیلمنین شعر سبکینی حله‌لیک تعریف ائتمک اۏلمور. لاکین ان اؤنملی اؤزه‌للیڲی، معنالار و آنلاملارې یئنی شیوه‌لی بیر دیل ایله بیان ائتمه‌سیدیر.
هامې «باهار عطیرلی گۆلۆش»دن سؤز ائده بیلرلر. لاکن دیلمن همین بو گۆلۆشۆ بئله توصیف ائدیر:
باهار عطرلی گۆلۆشۆ
سئودا چیچک‌لرینده
گرنه‌شیر آچېق آچیشقالار رفینده دیبجکده
آچېلېر
آچېر دۏداقلار قۏنچالارېن ...
بس ندن آچېلمېر
پرده‌لی پنجَره‌لر !؟
ائله‌بیل ایشگیللری معرفت سانانلار ...
آچېلماغېن سارساقلېقدان بیلیرلر !
آنجاق ، دئمه‌دی .،. دئمه !
شنلیک ماهنېسې اۏخویور اَدَب
یاشانتې هاواسېندا ...
آچېشقالارېن آچېقلېغېندا
گۆله‌جک ...
گۆل‌له‌نه‌جک ...
گینه حیات باغېندا
انگین دیرلیک باغېندا !
شاعرین گتیردیڲی بئله یئرلی سؤزجۆکلر و عباره‌لر، اۏنون شعرینی تام جانا یاتار، آخېجې و اۏیناق ائدیر. بونونلا یاناشې شعری‌نین فلسفی ماهیتلی معنا و آنلامې‌دا اۏنون دڲرینی قات – قات زنگینلشدیریر.
اۏنون عشقی و سئوگیسی، چۏخ درین و تایسېز بیر عشقدیر، یوخودان و رؤیادان اوزاق، گئرچک بیر عشقدیر، حتی سئوگیلی‌سی‌نین اۏنا دادانان یوخولارې‌دا، اۏنو اۏندان آلا بیلمز![1]
شاعرین شعرینده، جانلې بیر هارمونی، ریتم و آهنگ واردېر. اۏنون حتی قۏیدوغو یازې قورولو نشانه‌لری‌ده بو ریتیم ساخلاماق اوچوندور. مثال اۆچۆن «قېرمېزې- قېرمېزې» (ص 252) شعرینی توتالېم:
بۏشونا اویدوم ...
کؤلگه‌لرین اوزونلوغوندا !
کیمی آختاریردیم ...
چئشیدلی اۆزلۆک‌لرین آرخاسېندا !؟
ایتیردیم اؤزۆمۆ ...
ایتیردیم اؤزۆمۆ!
اۆزۆمدن گلمیر ، دئییم ...
اۆزۆنده کی قېرمېزېلېغې اؤزۆن یویاسان !
گئدری‌دیر آنجاق .،.
هر نئجه گئدرسن .! .
بیری چېخاجاق
ائله یویاجاق ...
رنگین آتاجاق !!
شعری قایېدېب بیرده اۏخویالېم، بو دفعه یازې قورولو نشانه‌لرینه‌ده دقت ائده‌لیم. بو نشانه‌لر یئرسیز قۏیولمامېشدېرلار، هم ریتمه، همده معنانېن چالالارې‌نېن روحا هوپماسېنا یاردېم ائدیرلر. شعری دؤنۆن بیر داها اۏخویون حتماً.
بو مجموعه‌یه سالېنان256 قطعه شعرلرین عنوانلارې بورادا الفبا سېراسې ایله دۆزۆلمۆشدۆر.
شاعرین شعرلرینده، گۆنده‌لیک معیشت و یاشایېش اۏلایلارېنا اؤزل و خصوصی توجه واردېر. «قېزغېن بازار» شعرینده (ص 257) بۏش جیبدن، بۏش حسابدان، گؤز قارالدان چک و بو کیمی مسأله‌لردن دانېشېلېر. شاعرین بو ساحه‌ده سؤزلرینی شعره دؤندرن، اۏندا اۏلان گیزلی بیر ریتمدیر. بو ریتم دئدیڲیم کیمی کلمه‌لرین دۆزۆلمه‌سی ایله بیرلیکده یازې قوراللارې‌نېن یاردېمې ایله اۏخوجویا انتقال ائدیلیر. همین شعری بیر داها بورایا آلماغې یارارلې گؤرۆرم:
سن اۏنون
یان- جیبینه ...
دیز چؤکۆپ قاتلاناندا ...
دیزلریمی ، قوجاقلامېشدېم !
دالېمجان نه‌لر دئییردی‌لر ...
دالېندان دانېشانلار !
دۆشۆنۆردۆم قایېتماغېوې
آنجاق نه‌بو تۏم- تۏرآغېنان
دییه‌سن گؤز قارالدان
چک ...
بۏش حسابدان!
آلدېقلارېن نه‌ییدی ...
نه اۏلدو !؟
الدن- اله ...
ایندی گینه باخېرسان منیم الیمه .!.
من‌سه ... شاشقېن
دالېنداکی
( امضالارا! )
شاعرین شعرلرینده ایشله‌نن بعضی یئرلی تعبیرلرده، اۏنون یارادېجېلېغېنې زنگینلتمکده‌دیر. آشاغېداکی عباره‌لر و اصطلاحلارې، شاعر دیلیمیزین زنگین لهجه و شیوه‌لریندن سئچیب یازېلې دیلیمیزه داخل ائتمیشدیر:
ده‌ڲدیم اؤزۆمه = اؤزۆمۆ آنلادېم.
دۏن گیردیرمک = زۏر ایله دۏن گئیدیرمک.
یا مثلاً «نومارا» شعرینده (ص 298)، «نوماراسېن سئچه‌من!!» عباره‌سینده ایکی (!!) یان یانا گلن تأکید نشانی بونو آندېرېرکی هانکی اساس آنلام اۏردا وار: بیری بوکی نوماراسېن یعنی شماره‌سېن و ایکینجی یعنی حیله و حوققاسېن سئچه‌من بیر بو آنلامداکی سئچه بیلمزسن ایکینجی بو آنلامداکی من سئچه بیلمرم! شاعر هر ایکی آنلامی قصد ائدیر!
شاعر، ایشلتدیڲی سؤزجۆکلرین بۆتۆن ظرفیت و امکانلارېندان استفاده ائدیر.
اۏ، فولکلوروموزدان دا الهام آلېر. چۏخ یئرده آتالار سؤزلریندن استفاده ائدیر، خلق دیلینده اۏلان اصطلاحلار و عباره‌لری شعره سالېر. مثال اۆچۆن «سوچ ایزی» شعرینی آلالېم (ص 208) و یا «فاتېنېن تومانی» شعرینده:
بولاردان فاتېیا تومان چېخماز
ضرب مثلیندن استفاده ائدیر.
و یا:
الله هئچ کیمی جانېندان چکدیرمه‌سین
ضرب مثلیندن «قارغېش» عنوانلې شعرینده یارارلانمېشدېر:
اینانمازدېم یاراشېغېندان آرتېق چابالادېغېم
قېرقېن سالدېغېن اؤلکمده ...
دویغولارېمې یان یانا لش قۏخودا !
بیر اؤلکه نئچه قېرانا قېیېلار !؟
بو شعرده «قېران» سؤزۆ ایلک قیمت و بهادان، قېران آنلامېن خاطرلادېر آنجاق قېران تۆرک دیلینده قېرماق مصدریندن اۏلور و همده دؤیۆشده قېرقېن سالماق آنلامېن داشېیا بیلیر، ائله‌جه (بیر اؤلکه نئچه قېرانا قېیېلار!؟)دا هم آنلام بو اۏلورکی بیر اؤلکه‌نین ساتانلارې اۏنو نئچه قېران پولا، یا... ساتماغې روا گؤرۆرلر و هم آیرې بو آنلامې دئییرکی بیر اؤلکه نئچه اؤلدۆرۆجۆ قېرقېن سالان الینده تاراج اۏلماغا روا گؤرۆلر!؟ هله کی دیلمن گیزجه بوردا قېران و تومان سؤزۆنۆن باغلې‌لېغېن آندېرېر . . . بو آراشدېرما تۆرکۆ دیلده بیر داها قۏنودان ترتیبات لشکری و جنگی‌نی آندېرېرکی دارتېشمالې‌دېر!
گلمزدن گلیر قارغېش ائله‌یه‌سیم ...
یارادېجېیلا آرامدا نه دۆشۆنۆپ نه‌دئیه‌سیم .!.
ائشیده‌رک کیمدن...
کیمی قند مرضی توتوپ ، گؤزۆ توتولوپ...
گؤره بیلمیر .! . ( الله هئچ کیمی جانېندان چکدیرمه‌سین! )
بیرده بیر سنی دۆشۆندۆم ...
نه داغېداسې یئدیڲین
نه آجېماسېز آتدېغېن ...
دئ نه‌یه گؤره بیلمیردین !
( الله هئچ کیمی جانېندان چکدیرمه‌سین! )
شاعرین انسانی دویغولارې، آجېناجاقلې اۏلاراق دیله گلیر. مثال اۆچۆن، اۏ دۏغرولوقلارېن جمعیت آراسېندا یۏخ اۏلماسېنې گوز یاشلارې ایله دیله گتیریر:
تیکیلن تومانلار دۏغرولوغون اڲنینه گلمه‌یه‌جک
آنجاق فاتېنې بۆرۆسۆن !
باخېشلار فاتېنېن تومانېنا اویمازسا
چېلپاق وارلېغېن گؤرۆشۆنه چاتا...
دیلسیز دۏغرونو دویان ...
بیلیم سایقېسې دویماز...
گه‌وه‌زه ذهن‌لرین لافېنا !
( بولاردان فاتېیا تومان چېخماز! )
و یا «عمل اۏتاغې» شعرینده جمعیتیمیز آراسېندا حکیملیڲین انسانېن حکمت و بیلمک سوییه‌سینی ایرده‌له‌ییر بیر جۆره تجارته چئوریلمه‌سینی آجې – آجې دیله گتیریر:
خسته‌خانادا
گینه قاچا قاچ
قۏو ها قۏو
هرکیم اؤز سانجېلارېنېن عیلاجېن آختارېر .!.
هله سئوگی اومولور ...
سلام لاشمادان ،
گۆله – گۆله
دئیه‌ن‌لردن!
یاخشېلېق‌سا ...
غریب کئف‌سېز اۏتوروپ
یازېق عمل‌لیکدی
سېراسېنې گؤزله‌ییر
اۏتاقدا منفعت آدلې بیر خسته‌نین قارنېن آچېپلار...
اۏ چېخمازسا ...
بو گیره بیلمه‌یه‌جک!
بوردا یاخشېلېق‌لارېندا عمل اۏتاغېنا گیره بیلمه‌سی یعنی فعلیّته کئچمه‌سی منفعت آچیسېندان دڲرلنمه‌دن امکان‌سیز اۏلدوغو گؤرۆنۆر!
هر حالدا قید ائتمه‌لی‌یم کی دیلمن سیمگه‌چی (= سمبلیست) بیر شاعردیر. سیمگه‌لری ایسه بوروشوقدور. اۏخوجو سیمگه‌نی آلېب، معمانی آچاندا، چۏخ لذت آپارېر. مثال اۆچۆن سۆپۆرگه عنوانلې شعرده، دفه، خالی، ایلمک و سۆپۆرگه هر دؤردو سیمگه‌دیرلر. همین سؤزجۆکلر ایشلنن شعرده دالماق (= دۆشۆنجه‌یه دالماق) سانکی آشاغېداکی مصراعی یادا سالېر:
سر فرو بردم در آن جا تا کجا سر بر کنم.
*
چکیلیر بۏشلوغا، سنسیز خیالیم
سانکی ایپک بۏیلوق، خالی دارینا
«چکیلیر بۏشلوغا» دئدیکده، بۏشلوق خالی دارینا اۏخشادېلاراق ... اۏخوجو ظن ائدیر کی سنسیزلیکده اۏلان خیال ایپک بۏیلوق کیمی اۏرا یا اۏنا چکیلیر! ندن چکیلیر سؤزجۆڲۆ ایشله‌نیلیر؟ چون اختیارسیز بیر چکیلمه‌ده‌دیر ... ایندی گؤرن بو سن کیمدیر؟ بلکه حق‌دیر و خالی‌داری نه‌دیر؟ و خیال ایپک بۏیلوق کیمی اوزون بۏیلو بیر پارلاق اینجه‌لیک . . . بورداکی آنلام گئت گئده شعرده خلقت و وحدتین گیزلرینین، اجتماعی و کۆتله‌وی مسئله‌لردن آیرېلمازلېغېندا بیر شئی آنلاتماقدادېر!
شاعرین اؤزۆندن شعرده گئدن سیمگه‌لرین آنلاملارېنې سۏروشاندا، منه بئله بیر آچېقلامالار گؤندردی:
سۆپۆرگه آئینی خرافات.
ایشیق بیلیم ایله آنلادا بیلمه‌دیڲیمیز بیر بیلیم.
کؤلگه بیر وارلېغېن ائتگی‌سی و نئجه‌لیڲی و چېخارې.
دووار بیر یالنېشې یؤنلدن‌سېنېر.
آچېشېقا اؤزۆمۆزه گؤره اۏلان باخېش آچېلارې.
پنجره اؤزگه‌لنن آچېشغا.
سو ذره‌سی وارلېقدا وحدت ایله کثرت آرالارېندا اۏلان و وحدتدن آلغې ایسته‌ین وارلېق.
دۏغرودان‌دا سیمگه‌لر بوروشوقدور، اۏنلارې چؤزمڲه بصیرت لازمدېر. بصیرت گؤزۆ ایله گؤرنده، بلکه‌ده انسان یۏخلوغو، وارلېق گؤره‌جکدیر!
من یقین ائدیرم کی دیلمنین بو شعر مجموعه‌سی، چاغداش شعر ساحه‌میزده یئنی بیر آخېن و جریانېن ایجاد اۏلماسې و دوام تاپماسېنا یارادېجې یاردېم ائده‌جکدیر، یئنی بیر شعر مکتبی! شکیل باخېمېندان بو جریانېن شعری، نه عروض و نه هجا اؤلچۆلرینده قېسېلېب قالمېر. بونونلا بئله هر قطعه شعر بیر ریتملی و آهنگلی تابلو کیمی چیزیلیر. بو ریتمی تاماملایان اۆچ اساس عنصر واردېر:
- سؤزجۆکلرین سئچیمی.
- تصادفی ایشلنن اویاقلار و قافیه‌لر.
- یازې قورولو علامتلری ایله ریتمه معنا وئرمک.
بونلارېن هامېسې بیر یاندا دورسون دیلمن دیلینده، دڲرلی انسانی مفکوره‌لر یاتېر، بو شعر جریانی اجتماعی حادثه‌لره یابانجې قالمېر کی عکسینه شاعرین بورادا اصیل هدف و آماجې تۏپلومون دردلرینی، انسان معنویاتی‌نین جۆره- جۆره حالتلرینی، بیان ائتمکله، اجتماعی مسأله‌لرین حل اۏلماسېنا یاردېم ائدیر. همده اۏ، یارادېلېش و کائنات حاققېندادا، فلسفی گؤرۆش صاحبی‌دیر. همین گؤرۆشۆنۆ، البته کی سیمگه‌لر یاردېمې ایله معاصر اۏخوجویا چاتدېرېر.
و یا «باشین بلاسې» شعرینی نظره آلالېم
هاوا گلیپ
هاوالانېر
شیشیک باشلار !
اۏ ایسه ...
گئنه‌لن بؤرکدن .!.
به‌له‌نینجه ...
آنایا .،.
قارېشېق .!.
داراغا گلمز ...
بلالې
بلالې
باشا دۆشمه‌دن .!.
گئدیر
ایندی ...
دارا !!
هاوا گلیب ایندی بو هاوا باشلارا گلن هاوادېر یا دوروم و جریان هاواسې‌دېر کی یاشایېش ایچینده کۆتله‌نی بۆرۆیوب هاوالانېر نه هاوالانېر؟ شرایط و جامعه یا اۏردا کی بۏشونا شیشیک باشلار! اۏ ایسه کیمدیر کی بو احوالاتدا باشېنا یا باشلارا قۏیولان بؤرک‌لردن یا بلکه بیر بؤرکۆن دؤنه دؤنه باشلارا قۏیولدوغوندان گئنه‌لن بؤرکدن! بیر دالېسې بیتمز نتیجه‌یه سۆرۆر، ائله کی بؤرکۆن گئنه‌لمه‌سیندن اوسانان آیېق انسان یا آیېقلېغا واران انسان آنایا بله‌نیر! فولکلور یا ائل بیلیمینده «باشېن بله‌دیلر، تۏیون توتدولار» اصطلاحی واردېر، یعنی آغېر بیر مسئولیّته سالدېلار. ایندی چۏخو بو تۏی یا بله‌مه‌نی ائولی‌لیک احوالاتېنا بنزه‌دیرلر. اؤزۆ بئله دئییر:« آنجاق آنایا بلنمک ندیر، آنا کیمدیر؟ شاعر وطن ایله ائولنمیش، قارېشېق دۆشۆنجه‌لری باشېندا هئچ بیر دۆزن داراغېنا گلمز ... بلالی بلالی/ باشا دۆشمه‌دن، نه اۏلدوغو دورومو یا ندن ایشلرین بئله اۏلدوغونو باشا دۆشمه‌دن، قاچېنېلماز یۏلونو سۆردۆکجه گئدیر، ایندی، هرکیم بو ایشی باشا دۆشۆر داراسېن اؤز بیلدیڲی دۆزن ایله بو قارېشېقلېغې بلکه ده حلاجین دارا گئتمه‌سی کیمی باشې بلادا!»
هر حالدا، من حسین دیلمنین نشر اۏلان بو ایلک شعر مجموعه‌سینی چاغداش شعر دنیامېزدا بیر یئنی حادثه کیمی دڲرلندیرمکده‌یم. سؤز یۏخ کی اۏنون یاراتدېغې بیر قالاق چئشیدلی موضوعلار و قالبلار یازدېغې منظومه‌لر، شعر قطعه‌لری، بایاتېلار، غزللر و ... چاغداش شعر مدنی دنیامېزې زنگینلتمه‌ده اؤزۆنه گؤره بیر رۏل اۏینایاجاقدېر.
دکتر ح. م. صدیق
تبریز – اسفند 1395
[1] آرا ووروشدوران، ص 5.