عاشیق ادبیاتی نین تعریفی
دکتر ح. م. صدیق
جانلی و راحاتجا آنلاشیلان خلق دیلی ایله، طبیعی هجایی اؤلچولرده، اینانیلماز شاعرلیک صنعتکارلیغی ایله ایجاد ائدیلن و ساز (= قوپوز) هاوالاریندا سؤیله نن شعرلردن و منثور – منظوم منظومه لر و حکایه لردن قورولان عنعنه وی ادبیاتیمیزین آدیدیر. بو عنعنه نی اوستادلیق ایله دوام ائتدیرن نئچه هنره صاحب اولان شاعرلریمیزه عاشیق (= آشق / اوزان) دئییلدیگی اوچون، اونا «عاشیق ادبیاتی» آدی وئریریک.
عاشیق ادبیاتی، اصلینده سؤزلو ادبیات قوللارینداندیر. یعنی عاشیقلار کلاسیک ادیب و شاعرلریمیز کیمی رسمی مکتبلرده تحصیل آلمامیشلار. ولاکن اونلارین قوشدوقلاری و یاراتدیقلاری شعرلر و داستانلار، یازی بیلن وورغونلاری طرفیندن سفینه لر و جنگلرده توپلانمیشدیر. آنجاق اصلینده عاشیقلاریمیز و عاشیق ادبیاتی وورغونلاری سینه دفتر اولموشلار. بو ادبیاتین رسمی ادبیات ایله بعضی فرقلری واردیر:
- بیرینجی بوکی عاشیق شعرینده آنلام و مفهوم، دیل باخیمیندان ان ساده دانیشیق دیلی اولموشدور. عین حالدا دیلین صنعتکارجا قوللانماسی نظره توتولموشدور. رسمی بدیع علملرینده هئچ تانینمایان دانیشیق گؤزللیک لری و اؤزللیک لری قوللانیلمیشدیر.
عاشیق بدیع علمی تمامیله اؤزونه مخصوص بیر علمدیر. یازیلی ادبیات بدیع فنّی بو گئنیش علم قارشیسیندا بایاغی و تکراری ساییلیر. عاشیق شعرینده آنلام و مفهوم همده یالین، خالص و جانلی دیر. ان درین فلسفی گؤروشلر، خلقت، یارادیلیش، انسانلیق، اخلاق، فضیلت و قباحت کیمی موضوعلار، اساطیری بحثلر یانیندا، ان ساده دانیشیق دیلی و صنعتکارلیقلار ایله بیان ائدیلیر.
- ایکینجی بو کی عاشیق ادبیاتی نمونه لرینده خیالی اولایلاردان چوخ، گئرچک چیلیک اصللرینه دایانیلان ناغیللار ذکر اولونور. یعنی عاشیق ادبیاتی داها چوخ گئرچکچی و رئالیستیک بیر ادبیاتدیر.
تورک میتولوژیسی و اساطیری ایله دولو اولان عاشیق ادبیاتی نمونه لرینده، اسطوره ری اولایلار تمامیله گئرچک اولایلار قوینوندا مخاطبه چاتدیریلیر. یعنی هر اسطوره و هر بیر اساطیری قهرمان، گئرچک عالمدن چیخمیش کیمی گؤرونور. حتی آت، گؤیرچین، ایلان کیمی جانلیلار انسانین گئرچک یاشامینا خدمت ائتمه و مطلوملاری مدافعه ائتمه اوچون اولاغان اوستو و خارق العاده صیفتلر داشییرلار.
- کلاسیک غنایی و حماسی ادبیاتیمیز تام تجرید اولونموش ذهنی بیر بزکلر ایله دولو اولدوغو حالدا، عاشیق شعریمیزده عینی و لمس اولونا بیلن مفهولار واردیر. اونا گؤره ده، بورادا دیل تمامیله ساوادلی و ساوادسیز طرفیندن منیمسه نیب آنلاشیلان بیر شیوه ایله ایشله نیر.
- کلاسیک رسمی شعرلر، شاعرلر طرفیندن زحمت و واخت صرف ائله یله رک ایجاد اولونور و لاکن عاشیق شعری عمومتیله ارتجالی و بداهتله قوشولان صنعت نمونه لری ساییلیر. هر عاشیق، سینه دفتر بیر فیلسوف، عالم، ادیب و شاعردیر. اونون بوغازیندان قوپان هر بیر درین مضمونلوشعر، ایللر توپلادیغی تجربه لره دایاناراق، صمیمی و ان گؤزل بیر شعر شیوه سی ایچینده دیله گلیر.
اوزان
عاشیغا اسکی دؤنم تاریخیمیزده اوزان دئییلیردی اوزان ozan سؤزجوگو، تورکجه میزده «اؤنده گئتمک و آواز اوخوماق» آنلامیندا گلن اوزماق ozmaq مصدریندن تؤره ین بیر یالین و ایکی هجالی آد و صفت کیمی دیلیمیزده ایشلنمیشدیر. تورکلر طرفیندن ایجاد و ابداع ائدیلن کلاسیک فارس ادبیاتیندا دا همین معنادا ایشلنمیشدیر. تورک سویلو گنجه لی نظامی دئییر:
نواساز خنیاگران شگرف،
به قانون اوزان برآورده حرف.
اسطوره لریمیزده دئییلیر کی: «گؤیده اوزان کندی وار.»[1]
شیخ محمود کاشغری همین سؤزجوگون کؤکونون ozıtgan و ozan اولماسی و اوغوز تورکجه سینده oza فورماسیندا بیر صفت کیمی ایشلنمه سینه اشاره ائدیر.[2]
اوزان کلمه سی «دده قورقود حماسه لری» نده ده همین آنلامدا ایشلنمیشدیر. مثلاً:
- آت آیاغی کولوگ، اوزان دیلی چئووک اولور.[3]
آتالار سؤزونده اولدوغوکیمی.
اسلامیتدن سونرا یاواش – یاواش اوزان سؤزو آذربایجان تورکجه سینده عاشیق = آشیق aşıq، تورکمن لر آراسیندا ایسه باخشی Bağşı کلمه لری ایله دگیشدیریلدی.[4]
اوزان و آشیق سؤزجوکلری همده «ارتجالاً شعر سؤیلیه بیلن ساز شاعری» معناسیندا ایشلنمیشدیر.
عاشیق ادبیاتینا مختلف یؤنلردن باخماق اولار:
- تربیه وی ادبیات
عاشیق ادبیاتی نین، دینله ییجی و اوخوجونون شخصیتی اوزه رینده، تربیه وی و تکامل وئریجی بیر تأثیری واردیر. همده کی عاشیق ادبیاتی نین مستقیم خلق ایچیندن و خلق روحوندان قوپدوغو اوچون، خلق اولادینی تربیه لندیرمه اوچون تعلیم – تربیه وی عنصرلر ایله دولودور. اؤیود – نصیحت وئرمک، شعر و حکایه دیلی ایله اخلاقی فضیلتلر اؤیرتمک، دوغرو و تمیز یاشام سورمک اوچون دینی – مذهبی تعلیم لر وئرمک، الله سئوگیسی، دنیانین فانیلیگی و بو کیمی موضوعلاردا عاشیقلار بیر روحانی معلم کیمی ظهور ائدیرلر.
عاشیقلار هر زمان گنجلری علمه و بیلگه و اؤزون تانیماغا چاغریر. مثال اوچون یونس امره دئییر:
علم، علمی بیلمکدیر،
علم اؤزون بیلمکدیر،
سن اؤزونو بیلمزسن،
بو نئجه اوخوماقدیر.[5]
- ائل ادبیاتی
ائله باغیلیق، جمعیت قایغیسی و اؤزونو اونودوب خلقین حالینا یانماق عاشیقلاریمیزین شعرلری نین اساس موضوعلاریندان اولموشدور. بو موضوع اوچون، عاشیق شعر مجموعه لریندن یوزلر نمونه تاپماق اولار. مثلاً عاشیق شمشیر دئییر:
بولبول قونار گول باشینا،
من دولانیم ائل باشینا،
گؤروم اولسون کول باشینا،
تک باشینی قورویانین.[6]
- دینی ادبیات
لاکن هر زاددان قاباق، بونو قید ائتمه لی یم که عاشیقلاریمیز، دینی و مذهبی موضوعلاردا، ان گؤزل بدیعی دیل و ان ییغجام ادبی نوعدا یوزلر اثر یاراتمیشدیرلار اهلبیت (ع) ین حیات ماجرالاری، اونلاری معنوی و دینی مقام و مرتبه لریندن توت، تا معراجنامه لر، دینی غزوات و ... هر بیر مذهبی روایتی نظمه چکمیشلر: میثال اوچون عاشیق شمشیردن یادگار قالان 44 بندلی معراجنامه، ان گؤزل بیر منظومه کیمی گؤز اؤنونده دیر:
رسول اکرم (ص) میندی ایلدیریم بوراق،
جبرائیل بلدچی اولوبدور آنجاق.
حق اونو معراجا چاغیریب قوناق،
البته مولایا وار محبتی.[7]
- حضرت علی(ع) مقامی
عاشیقلار عمومیتله، مقدس مذهبی گونلر و آیلاردا مولا علی (ع) دن اؤز مطبلرین آلیرلار و یا عاشیقلیق مقامینا چاتیرلار مثال اوچون خسته قاسم بیر دستانی بئله باشلاییر:
عاشورا گئجه سی مطلبیم آلدیم،
ترحم ائیله ییب کامیاب منه.
گؤزومه گؤرسندی شاه لافتی،
اوندا روشن اولدو آفتاب منه.
*
قاباغیمدا روشن اولوب منیم نور،
صلوات چکیلدی ائیله دی ظهور،
گؤزومه گؤرسندی بیر سبزیی نور،
اوندا بیهوش اولدوم گلدی خواب منه.
*
ازلدن اوخودوم ذر خداسی،
دیلیمده ازبردی حققین کلامی،
مبارک دستینده بیلوردان جامی،
بیر قدحده ایکی جوره آب منه.[8]
امام علی علیه السلامین تعریف و وصفی یوزده یوز بوتون عاشیقلاریمیزین اثرلری نین سرنامه سیدیر. بیر عاشیق تاپا بیلمزسن کی بیر نئچه یالین، آچیق – آشکار صراحتلی دیل ایله مولا علینی وصف ائتمه سین. مثال اوچون یئنه خسته قاسم بیر «علی نامه» ده دئییر:
السلام ای شاه سرور فاتح خیبر، السلام
صاحب تیغ دو سر مولای قنبر السلام.
ازّلیندن شاهزاده شبیّر و شبّر السلام،
ماه انور، نور رحمت، شاه سرور، السلام ... [9]
- دینی تعلیمات
بیر چوخ عاشیقلاریمیزین اثرلرینده، بوللوجا دینی تعلیمات واردیر. مثال اوچون آشاغیداکی دینی تعلیماتا نظر سالالیم:
ای آتالار، سیزه تعریف ائیلییم،
اصول دین بئشدیر، بیر مکانی وار.
اوّلی توحید دیر، تکدیر کردگار،
مبارک آدی نین مین بیر سانی وار.
*
دوّمو عدل دیر، حقدیر دیوانی،
اول سببدن عدل ائیله دی دنیانی.
عالمِ ذرده قرار وئردی شیطانی،
آدم و حوادان بیر نشانی وار.
*
سوّم نبوّت دیر، امر اولدو کاغاز،
حضرت محمد (ص) آلدی دستنماز.
بیت المقدسده اولدو پئشنماز،
یوز ایگیرمی دؤردمین قرآن خوانی وار.
*
چهارم، امامت، یا شاه مردان!
سرّ یدالله دیر، آیه ی قرآن،
مسلمانا واجب اولوب بو امام،
اون بیر اوغلو ایله بیر مکانی وار.
*
قاسم دئیر: پنجم معاد، قیامت،
قیامتده گلر، ائیلر شفاعت.
یئتمیش ایکی صفده ازل محمد (ص)،
زبرجددن تخت نور افشانی وار. [10]
- ازلی لیک
عاشیقلار اؤزلری، عاشیقلیغین حضرت آدم(ع) زمانیندان ایجاد اولونماسینا اشاره ائدیرلر. بودا بیر روایته دایانیرکی نَفَختُ فِیه مِن رُوحِی[11]مبارک آیه سی مضمونو اساسیندا یارانمیشدیر. بو روایتده دئییلیرکی گویا تانری تعالی اؤز روحونو پالچیقدان یارانمیش اولدوغو آدمین جسمینه پوفلرکن، روح جسمه گیرمکدن امتناع ائدیر و لاکن گویا ساز هاواسینی ائشیدرکن، آدمین بدنینه گیریر و اسکان تاپیر. نئجه کی موللا جوما دئییر:
عاشیقلیق آدم (ع) – دن ایجاد اولوبدور،
اول آدم (ع) آتانین نوه سی یم من.
نقدر دنیایا عاشیق گلیبدیر،
کلّ عاشقلرین آناسی یم من.[12]
مولوی رومی دئییر:
بس حکیمان گفته اند این لحن ها،
از دوار چرخ بگرفتیم ما.
بانگ گردش های چرخ است این که خلق،
می سرایندش به طنبور و به حلق.
ما همه اجزاء آدم بوده ایم،
در بهشت این لحن ها بشنوده ایم.
گرچه بر ما ریخت آب و گل شکی،
یادمان آید از آن ها اندکی. [13]
- اساطیر دؤنمی
عاشیق داستانلاریمیزین ان اسکی اساطیری دؤنملردن گلمه لری و میتولوزیک ده یرلره صاحب اولمالاری دانیلمازدیر. بو داستانلاردا همین ده یرلردن دانیشان بوللوجا بؤلوملره راست گلمک اولار. چاغداش آراشدیرمالار بونلارین چوخونو ایندی آیدینلاشدیرمیشدیر مثال اوچون «یئنیدن دیریلمه» اینانجی، «اصلی – کرم» داستانیندا دئییلیرکی گویا: «اصلی، قیرخ ایل کرمین قبرینی بکله ییب دعا ائدینجه حضرت محمد (ص) و حضرت علی(ع) نین همت لری ایله کرم دیریلیب مزاردان چیخار.»[14]
اساطیرلرده، شهید اولان تانریلارین اؤلممه لری چوخ گئنیش یئر اؤزونه آلیر و اونون اساسیندا، بؤیوک فیکیر حرکتلری میدانا گلیر.[15]
عاشیقلارین بیری نین دیلیندن دئییلیرکی: «عاشیق خلقین، گؤزو، قولاغی و دیلیدیر خلقین خوش گونلرینده و پیس گونلرینده اونونلار بیر حرکت ائدن، جاندان خلقه اوره گی یانان و حرمت بسله ین ائلجه بیلن، هر درددن حالی اولان حکیم و طبیبدیر.»
دردلی پولاد آدلی عاشیقدان بیر شعره راست گلدیم:[16]
آدم عدالته اویار،
نفسه اویان آدم دگیل.
آدم حق سسینی دویار،
فیتنه دویان آدم دگیل.
*
آدم، اهل عرفان اولار،
مروان اولماز، مردان اولار.
ایکیلیکدن عریان اولار،
نفاق یایان آدم دگیل.
*
بو دنیا بیر چوروک یایدیر،
اوّلی – آخری وایدیر.
جوت قاپیلی بوش سارایدیر،
باقی سایان آدم دگیل.
*
دردلی پولادام سؤز یئتیر،
قلبین عشق ایله بزه دیر.
آدم قول حققین گؤزه دیر،
حرام یئین آدم دگیل.
بیر یوخودان سونرا عاشیق اولماق، بیر نورانی درویشدن تخلّص آلماق، حق الیندن باده ایچمک و اوستا شاگرد گلنه گی ده یئند عاشیقلیغا مخصوص اولان اساطیری دؤنمه عائد شیوه لردندیر.
- بدن دیلی
بدن دیلیندن ان چوخ فایدالانان عاشیقلاریمیز، حکایه لر نقل ائدنده، یئری گلدیکده جوره – جوره ژستلر توتارلار بو مسأله، ائشیدنه و گؤرنه لازم اولان حسی انتقال وئرمه اوچون چوخ اؤنملیدیر. عاشیقلار بدن دیلی و حرکاتی ایله بیرلیکده، حتی سسین تونلارینی دا عوض ائدرلر.
گنجلیگیمده تبریزده گولوستان باغی یانیندا یئرلشن عاشیقلار قهوه خاناسینا گئدردیک. عاشیق علعسگر آدلی محترم بیر قارداغلی عاشیق، حکایه نین هر تیپینه اویغون ژست توتوب، حتّی او حالا و وضعیته مخصوص چئشیدلی رقصلره و حرکتلره ال آتاری. بو حرکتلره یالنیز «عاشیق طرزی حرکتلری» آدی وئرمک اولار. هئچ بیر حماسی یا غنایی رقصلرده گؤره بیلمه دیگین رقصلردیر. یعنی عاشیق طرزینه منسوبدور باشدا ساز چالماق، سازی چالارکن مختلف دوروملاردا ساخلامانی دا بدن دیلی حساب ائتمک اولار.
- سازین مقدس لیگی
سازی عمومیتله عاشیقلار اؤزلرینه عبادت وسیله سی ساییرلار. کئچن عصرده یاشایان قول صادق آدلی بیر عاشیق دئییر:
منی سازیم ایله قیناما، ساقین!
عبادت سازیمدا، تئلیمده باشلار.
بلکه بیر دلی یم درویشه یاخین،
آخان گؤزلریمین سئلینده باشلار.
*
کیمی حقیر گؤرور فکرینی سؤیلر،
کیمی گولر گئچر کؤنلونو ائیلر.
بیز بیلینمز دوست آقالا بگلر،
یولوموز خوراسان ائلینده باشلار.
*
قول صادق ام، من مولانین قولویام،
بوگون وارام، اما یارین اؤلویم.
بلکه بیر مزارین غنچه – گولویم،
آچمامیز مولانین یئلینده باشلار.[17]
- عاشیقلیغین اوچ دؤنمی
عاشیقلیق عنعنه سی تاریخ بویونجا بیر عمومی تعلیم – تربیه مکتبی کیمی تظاهر ائتمیشدیر. عاشیقلیق اؤیره نن اصلینده فضلیت، اخلاق، یوکسک دوشونجه لر، دونیا گؤروشونون گئیشلندیرمه سی کیمی ده یرلره مالیک اولما آرزوسوندا ایدی. سؤز قوشما و ساز چالما ایسه همین ده یرلر خیدمتینده قوللانیره ی.
البته هر اوزان و عاشیقین عاشیقلیق صنعتی بیر نئچه دؤنم و مرحله دن کئچیردی. و ایندی ده بئله دیر.
بیرینجی دؤنم بو کی توپلاردا، دوگونلرده و دوستلار ییغینجاقلاریندا شنلیک و شادلیق حال – هاواسی ایجاد ائتمه دن عبارت اولا بیلیردی.
ایکینجی دؤنم یاشین کمالا یئتمه سی ایله برابر، منسوب اولدوغو خلقین یاشام، تاریخ و وارلیغی ایله ایلگیلی شعرلر یازما و سازدا اجرا ائتمه ساییلا بیلیر.
اوچونجو دؤنم دده لیک مقامینا ال تاپماق، خلقه اؤیود وئرمه و بیر اوستاد عاشیق ساییلما اولمالیدیر.
- عدالت آردینجا
عاشیقلار بیر عمومی حال اولاراق، قوشدوقلاری اؤز داستانلاری نین اساس زمینه سینی ظلم علیهینه مبارزه و حق عدالتین یئر اوزونده حاکم اولماسی اوچون جاندان چالیشیب ووروشما قورموشلار و هر داستانین سونوندا عدالتی ظفره، ظلم و اؤز باشینالیغی باسغینا اوغراتمیشلار مثلاً «میر محمود و سارا» داستانی بئله قورتاریر:
بیچاره میر محمود، گل حقی سؤیله،
خنجر آلیب ظلمون کؤکونو تئیله.
عادل حکمرانسان، حق دیوان ائیله،
قوی گیلن بو قلبیم آراما گلسین. [18]
داستانلاردا، حتی مثبت قهرمانلارین سازلاری ایله بیرلیکده یانیب کول اولدوقلاریندان سونرادا، دستان سؤیلین عاشیق، حق – عدالتین مظلوم یانیندا دورماسینی دیله گتیریر. مثال اوچون اصلی کرم عاشیق داستانی نین بیر واریانتی بئله قورتاریر:
اودون کؤوره لیردی، اوددا یانارسان،
بند – بندین بولور، اوددا، یانارسان.
آلیشاندا آلوو – اوددا یانارسان،
کولوندن کرمه یان دوراجاقدی.[19]
- قرآن و اونون اهمیتی
بوتون عاشیقلاریمیز سؤزلرینی قرآن ایله باشلاییرلار و بلکه ادعا ائتمک اولارکی اونلارین عرفانی یارادیجیلیقلاری نین هامیسی قرآندان قایناقلانمیشدیر. ایستر قوشما، ایستر دیوانی، یا مخمس و باشقا هر عاشیق بدیعی شعری نین نوعلاریندا، قرآن حاققیندا آچیق آشکار دانیشیلان شعرلر واردیر. مثلاً عاشیق قشم بیر دیوانی ده یالنیز قرآنین اهمیتینی موضوع سئچمیشدیر:
جعفری مذهبلر دئیر، چاغیرارلار آللاهی،
محشر گونو ساقی اولسون سیزه – ارنلر شاهی.
او زمان کی قسمت اولدو گؤره سن بیت اللهی،
مکّه نین منا داغیندا کسیلن قوربانه باخ.
*
یاسین، الرحمن عزیزدیر یازیلیبدیر قرآندا،
حقیقتدن درس آلمیشام هم یول همده ارکاندا.
چوخ سؤزلری یازانمادیم، قالدی اونلا پنهاندا،
قالخ آیاغا زنبور قشم، بوش اولان میدانا باخ.[20]
- فضیله اخلاق جارچیلاری
بئله لیکله ادعا ائتمک اولارکی عاشیق ادبیاتی نمونه لری، بیر دینی تعلیمات زنجیره سی و منظومه سی کیمی تقدیر و اعتنایا شایاندیر. هئچ بیر عاشیق تاپیلماز کی دوغرو – دوزگون تقوالی حرکت، فضیله اخلاق، الله اؤیگوسو، پیغمبر سئوگیسی، نماز، اوروج و بو کیمی مسأله لری تبلیغ ائتمه سین. عاشیقلا اؤز شعرلرینده انسانلاری هر جوره گناه و پیس ایشلردن ساقیندیران روحانیلر اولموشلار. مثلاً عاشیق شمشیر انسانلاری غیبت ائتمه گناهیندان چکیندیرمه اوچون دئییر:
بیر کیمسه دن ائتمه غیبت،
ده ی نقصانی آغ اوزونه،
لعنت اولسون خبیثلرین،
سول اوزونه، ساغ اوزونه!
- سالواش
هر عاشیق، اؤز سازینی بیر سیلاح کیمی دشمنه قارشی قوللانماغی آرزو ائدیر. چاغداش عاشیقیمیز مرحوم عاشیق حسین جوان دئییر:
عاشیق گؤتور دوققوز تئللی سازینی،
یا دیوانی، یادا تجنیس چال آچال.
دشمن اوچون سئچ قلینجین سازینی،
اسیرگمه کلّه سیندن چال آل چال.[22]
- قهرمان عاشیقلار
عاشیقلارین ایچیندن تاریخ بویونجا آدلیم ایگید قهرمانلار ظهور ائتمیشلر. اونلارین بیری کوراوغلو عنوانی ایله بوتون تورک دنیاسیندا و تورک ائللری آراسیندا تانینان آذربایجانلی علی کیشی نین اوغلو روشن دیر.
اونون ساواش ماجرالاری نثر و نظم شکلینده، سونرالار باشقا عاشیقلار طرفیندن یازیلمیشدیر. اؤزونون ده ساز چالیب شعر قوشما قابلیتی ذکر اولونور:
منی بینادان بسله دی،
داغلار، قوینوندا قوینوندا.
تولک ترلانلار سوسله دی،
داغلار قوینوندا قوینوندا.
*
دولاندا ایگید یاشیما،
یاغی چیخدی ساواشیما.
دلیلر گلدی باشیما،
داغلار قوینوندا قونوندا.[23]
- لاغا قویما
عاشیق صنعتینی لاغا قویوب استهزا ائدنلرده اولموشلار. خصوصیله بیزیم عصریمیزده بئله آداملار آز دگیلدیرلر و هر حالدا اونلارین بو چیرکین عمللری اصلینده و دریندن باخاندا آلچاق سیاسی هدف داشییر.
تاریخ بویونجادا بئله – بئله ایشلر آز اولمامیشدیر. عاشیقلار یاراتدیقلاری شعرلرینده، گاهدان بو مسأله یه اشاره ائتمیشلر. مثال اوچون عاشیق علعسگر بیر «عبرت نامه» سینده دئییر:
علعسگر عصیانین چیخیبدی ساندان،
اؤلدورسن آرینی یال چکمز شاندان.
هر جاییدان، مخنشدن، ناداندان،
نه سؤز قالدی صنعتکارا دگمه میش.[24]
- عاشیق شعری چنشیدلری
عاشیق شعری چئشیدلری حاققیندا آیریجا گئنیش بحث ائتمیشم.[25] بورادا بعضی چئشیدلرینه اشاره ائدیرم:
- قوچاقلاما: قهرمانلیق، ایگیدلیک، ساواش، حماسه لر موضوعلو شعرلر و حکایه لره دئییلیر.
- گؤزللمه: اساس موضوعو، انسان و طبیعت گؤزللیگی دیر.
- داشلاما: بیر شخصین و یا بیر توپلوم، حکومت، دولت و هر بیر اجتماعی طبقه نین گولونج، پیس، ظلم ایله دولو، ریاکارلیق و بو کیمی صفتلر ایله حرکتلرینی قاتی شکیلده تنقید آتشینه توتان شعرلردیر.
- آغی: اؤلن بیر قهرمان و هر بیر شخصین آردیندان، قوشولان مرثیه دی شعرلردیر. بو شعرلرده، شخصین گؤزللیک لری و یاخشی صفتلری حزین بیر حال – هاوادا دیله گتیریلر.
- عاشیق شعر قالیبلاری هجا اؤلچوسونده و داها چوح بایاتی (7 هجا)، گرایلی (8 هجا)، قوشما (11 هجا) و دیوانی (14، 15 و 16 هجا) فورمالاریندا قوشولور.
- قیفیل بند
عاشیقلاریمیزین شعر صنعتینده اولان بدیعی هنرلریندن بیریسی ده «قیضیل بند» قوشما ایدی. قیفیل بند، بدیع عالمینده اولان «تعمیه» مقوله سینه باغلیدیر. نئجه کی کلاسیک رسمی یازیلی ادبیاتیمیزدا «معما»لار یازان شاعرلر چوخ اولمامیشلار، عاشیق ادبیاتیمیزدادا هر عاشیق قیفیل بند یازا بیلمه میشدیر. بو بدیع صنعتی نین ان گؤزل نمونه لریندن قوشان عاشیقلاریمیزین بیری، تیکمه داشلی خسته قاسم دیر. اونون بعضی قیفیل بندلری بو گونه کیمی هله ده آچیلمامیشلار. مثال اوچون:
او، بیر گولدور دویماق اولمور بویوندان،
لیلی اؤلسه، مجنون دؤنمز خویوندان.
بیر چشمه وار ایچمک اولماز سویوندان،
قاینار قطره وورار آیاغی یئددی.[26]
خسته قاسم بؤیوک عالم، فلسفی دنیا گؤروشلو و گئنیش ساحه لی یارادیجیلیق صاحبی عاشیقیمیز اولموشدور. او عاشیق شعری نین هر بؤلومونده اوستادلیقلا شعرلر قوشموش و حجملی اثرلر یاراتمیشدیر. بیر یئرده ادعا ائدیرکی یوزمین تجنیس یازمیشدیر:
سؤیلرلر تورکونو گفتاری چنددی،
بئش مین غزلیم وار، اون مین مخمس.
آلتمیش مین قافیه م، عارف پسنددی،
جوابینی وئرمز جمشید جمس.
*
یوزمین تجنیسیم وار بیر – بیریندن نو،
حنیف گفتاریما ویریلدی کلو.
شهباز کیمی صف شکنم، تیز رو،
پای بند اولموشام اندرین قفس.[27]
سونوچ
عاشیق صنعتی و ادبیاتی، ایرانین دا، هر بیر تورک اؤلکه سی نین اولدوغو کیمی، چوخ قیمتلی معنوی ده یری ساییلیر. اونو گئنیشلندیرمک، قوروماق و گله جک نسللره چاتدیرماق بوینوموزدا بیر مقدس و آغیر و بهاسی بیچیلمز وظیفه دیر.
[1] Aşıq Alı. Əsərləri, Bakı, Avrasiya Press nəşiyatı, 2006, s. 192.
[2] کاشغری، محمود. دیوان لغات الترک.
[3] محمد خانی، حسین. دده قورقود کتابی،
[4] İslam Ansiklopedisi, ozan maddesi.
[5] یونس امره. کلاملار، تصحیح ح. م. صدیق، تکدرخت، تهران، 1396، ص.
[6] عبادی قاراخانلو، محمد (آلیشیق). عاشیق شمشیر – سئچیلمیش شعرلر، اختر، 1386، ص 12.
[7] عبادی قاراخانلو، محمد (آلیشیق). عاشیق شمشیر – سئچیلمیش شعرلر، اختر، 1386 (آلیشیق/ هاشمی سودمند، 1386، ص 100.)
[8] ساعی، عاشیق حسین. خسته قاسم، زر قلم، تبریز، 1380، ص 7.
[9] عبادی قاراخانلو، محمد. خسته قاسم، اختر، تبریز، 1384، ص 214.
[10] سیامی، حسین. خسته قاسم، یاران، تبریز، 1379، ص 46.
[11] آیه 72، سوره ص.
[12] عزتی، سخاوت. عاشیقلاردان ایشیقلار، نشر وفاجو، تبریز، 1379، ص 10.
[13] محمدزاده صدیق، حسین. آشنایی با رسالات موسیقی. تهران: فاخر، 1378.
[14] Doç. Dr. Ali Duymaz. Kerem ile aşlı hikayesi üzerinde mükayiseli bir araştırma. S. 73.
(میرعلی سید سلامتین اصلی کرم آدلی تحقیقی اثریندن نقل اولدو – ص 80)
[15] سید سلامت، میر علی. اصلی – کرم، آشینا، تبریز، 1384، ص 80.
[16] Murat ölmez. Dünenden Buğüne Ozanlık gelenği, Edebiyat ve sanat sitesi.
[17] Mustafa Kaya. “Aşık kul sadıkn, Cyrus International University, Folklor, edebiyat, C. 20, say 78, 2014/2, s. 253.
[18] ساعی، عاشیق حسین. عاشیق داستانلاری، زرقلم، تبریز، 1379، ص 120.
[19] سید سلامت، میرعلی. اصلی کرم، انتشارات آشینا، تبریز، 1384، ص 208.
[20] ح.م. گونئیلی و مظاهر جعفری. عاشیق قشیمن یاشاییش و یارادیجیلیغی، کرج، 1383، ص 168.
[21] عبادی قاراخانلو، محمد (آلیشیق). عاشیق شمشیر، همان، ص 13.
[22] عزتی، سخاوت. عاشیقلاردان ایشیقلار، ص 114.
[23] ساعی، عاشیق حسین. کوراوغلو، نشر زرقلم، تبریز، 1380، ص 81.
[24] ساعی، عاشیق حسین، لیلی و مجنون، زر قلم، تبریز، 1379، ص 6.
[25] باخ ← ح. م. صدیق. عاشیقلار، تهران، 1351.
[26] سیامی، حسین. خسته قاسم. یاران، تبریز، 1379، ص 22.
[27] سیامی، حسین. خسته قاسم، همان، ص 77.