سلطان شیخ صفی الدین اردبیلی، اؤزوندن یادگار قویدوغو توركجه شعرلری ایله، ادبیات تاریخیمیزده بیر مكتب یاراتمیشدیر.
شیخ صفی الدین هیجری 650 – نجی ایلده دارالارشاد اردبیلین یاخینلیغیندا یئرلشن كلخوران كندینده دونیایا گلمیش و هیجری 735- نجی ایلده اردبیلده وفات ائتمیش و اؤز زاویه‌سینده دفن ائدیلمیشدیر.
شیخ صفی الدین اولو مرشد و عالیم كیمی، عؤمور بویو انسانلاری ارشاد ائتمه ایچون منبر و تقریره اوز گتیرمیشدیر. اونون وفاتیندان سونرا، مریدلر و شاگیردلری توركجه، عربجه و فارسجا اثرلرینی توپلامیش، قارا مجموعه (توركجه)، مثنوی شرحی (توركجه)، صلة الفقیه (عربجه)، فنا (فارسجا)، كلمات و تحقیقات (فارسجا) آدلاری آلتیندا مشهور ائتمیشلر.
بونلارین آراسیندا اونون توركجه شعرلر دیوانی، تأثیر دایره‌سینه گؤره اهمیته مالیكدیر. اونون توركجه شعرلری دیلیمیزده اولان ان گؤزل و آخیجی سؤزلر و اصطلاحلار ایله دولودور:
صفی‌ام، صافی‌ام، گنجان نومایام،
اوره‌ك درده جرم، درد بی‌دوایام.
بو وارلیقدان یول اوغانا آپاردیم،
بو یوخلوقدا ارن تك خاك پایام.
شیخ صفی الدین اردبیلی‌نین اؤلوموندن سونرا اونون مینلرجه مریدلری و هاودارلاری، اونون شیوه‌سی ایله شعر و نثر یازماغا باشلامیشلار. بونلاردان بیریسی، ایكینجی شاه عباس زامانیندا دارالارشاد اردبیل شهری‌نین متولّی و وزیری اولان و شعرده «ظفر» تخلص ائدن مرتضی قلی متولی اردبیلی دیر.
مرتضی قلی متولی اردبیلی بیرینجی شاه عباس زامانی، اردبیل شهرینده دونیایا گؤز آچمیشدیر و هیجری 1035 ایلینه تخته جلوس ائدن شاه صفی دؤورونده ائشیك آقاسی باشی مقامینا یئتیشمیشدیر. بیر زامان‌دا كرمان ولایتی والیسی اولموش و قوروجو باشیلیق روتبه‌سینه‌ده یئتیشمیشدیر.
او، بوتون صفوی حاكیملری كیمی، همده علم و عرفان اهلی ایدی. اؤزونون دئدیگی كیمی یوز مینلرجه فارسجا بئیت احتوا ائدن دیوان یاراتمیشدیر، فارس دیلینده مرتضی و مرتضی‌قلی تخلص ائتمیشدیر.
اؤز خطی ایله استنساخ ائتدیگی توركجه دیوانی‌نین مقدمه‌سیندن آنلاشیلیر كی ایللر بویو اردبیل شهرینده متولی و وزیر سیمتی ایله یاشایاراق شیخ صفی الدین اردبیلی‌نین مخلص بیر مریدی كیمی اوندان تقلید ائدرك توركجه دیوان ترتیب ائتمگه هیمت گؤسترمیشدیر.
دیوانی‌نین مقدمه‌سینده افتخار ائدیر كی فضولی‌نین كربلادا امام حسین علیه السلامین توربه‌سی‌نین جواریندا قالدیغی كیمی، اودا ادربیلده شیخ صفی الدینین توربه‌سی جواریندا قالمیشدیر و مرشدی‌نین حؤرمتینه توركجه دیوان ترتیب ائتمیشدیر. اؤز دیلی ایله دئسك:
«بیر نئچه غزل شكسته بسته نظمه چكیب بو نادره مجموعه‌ده درج اولدو.» (کیتابین مقدمه‌سیندن)
صفویه طریقتینی ایجاد ائدن شیخ صفی الدین اردبیلی یولونو ایزله‌ین ظفر دئییر:
ای ظفر! ایستر ایسن دؤولت باقی تاپماق،
شیخ صفی درگهیندن درگه توتما عارض!
مرتضی قلی‌خان اردبیلی شیخ صفی الدین اوچون ترتیب ائتدیگی توركجه دیوانینی، فضولی‌نین دیوانینا بنزه‌دیبدیر. آشاغیدا، بو یاخینلاردا چاپ ائده‌جه‌گیمیز دیوانیندان نمونه‌لر وئریریك:
1 یارب! مدام عنایتین ائت پیشوا بنا،
ذؤوق وصالین ائيله‌گیلن آشنا بنا.
کؤنلوم ائوینده سندن اگر غیر وار ایسه،
قهرینله ائيله‌گیل سن او فکری بلا بنا.
یوز درد اگر بو دؤورِ فنادا چکه‌ر کؤنول،
بیر ابر رحمتین یئتیره‌ر مین دوا بنا.
غمدن بو خسته جانیم اولوبدور بلا ائوی،
5 وئرگیل خزانه‌ی کرمیندن شفا بنا.
درگاهینا بو بنده‌ده شایسته یوخ عمل،
عالملریجه لوطفونو گؤردون روا بنا.
یولوندا ثابت ائیله بنیم اعتقادیمی،
شول یولدا مرتضانی ائله پیشوا بنا.
ائتمه ضعیف جانیمی دوزخ شراره‌سی،
نور عدالتیله یئتیرگیل صفا بنا.
* * *
خم اولدو قامتیم هیجران الیندن وئر شفا یا رب!
وصال یاردان غیری بنا یوخدور دوا یا رب!
مجازی عئشق ایلن یوخدور ایشیم زاهید کیمی دایم،
حقیقت نشئه‌سیندن وئر بنا جام بقا یا رب!
آییرما بنده‌نی محشر گونو ساقی‌یِ کوثردن،
اونون مئهری ایلندیر کؤنلونده ذؤق و صفا یارب!
جهاندا چوخ حکومت ائیله‌دیم گؤردوم وفاسی یوخ،
چکیلدیم کُنجه، لوطفون کسمه‌گیل تا منتها یا رب!
یئتیشدی عؤمر یئتمیش دؤرده، گلدی موسم پیری،
جهاندا گؤرمه‌دیم هئچ کیمسه‌دن بوی وفا یا رب!
ظفر وئردین بنا، دوشمنلریمی خوار و زار ائتدین،
بحمدلله کی سندن گؤرمه‌دیم بیر كز جفا یا رب!
* * *
1 کؤنلوم آچیلیر سرو خورامانینی گؤرکج،
خوشحال اولورام پوسته‌ی خندانینی گؤرکج.
گون، رشک ائده‌ر گول اوزونو گؤرسه سحرده،
مه، پاره‌لنیر ناوک موژگانینی گؤرکج.
نقاش اگر چکسه قلم بیر له جمالین،
تیتره‌ر الی اول سیب زنخدانینی گؤرکج.
گر تاب وئره زولف پریشانینی اوزده،
گون تیره اولور چهره‌ی تابانینی گؤرکج.
5 دوزخ قاپیسی باغلانیبان جنت اولور دهر،
قوینونداکی سیب و گول و ریحانینی گؤرکج.
فتح ایله ظفر یار اولور عاشیق زارا،
اسبابلانیر ناز ایله سامانینی گؤرکج.
* * *
1 یار وصلیندن جدا، پامالِ دؤورانم هنوز،
یانارام عئشق اودونا، بیمار هیجرانم هنوز.
خاطیریمدیر جمع، کیم غیر ایله یوخدور اۆلفتین،
دئمه کیم یاد اولموشام، در فکر جانانم هنوز.
گؤزلریمدن قانلی یاش آخماقدان اولدوم بی‌بصر،
بویونون چکمده، بیلگیل پیرکنعانم هنوز.
گر گداتک دربه‌در دوشدوم وصالیندان جدا،
اؤز یانیمدا فکرین ایلن، شاه [و] سولطانام هنوز.
5 بیر کمینه چاکریندیر بو ظفر، ای گولعذار!
دوشموشم گر نظریندن، بنده فرمانم هنوز.
* * *
1 ای کؤنول! دوشموش باشینا آرزوی خال و خط،
محرمی غفلت اوزوندن مجرم ائیله‌ر بیر نقط.
بی‌وفا یارا کؤنول وئردین غمیندن زار اولوب،
ائتمه‌دی احوالینی سورماغا بیر کز او غلط.
هیجر اودوندان توتوشدو جیسم زارین نئی گیبی.
گؤزلریندن قانلی یاش اولدو روان مانند شط،
مردوم چشمین اوزه‌ر اول نهر آرا بالیق گیبی.
ماق تک رنگی قارالمیش سو اۆزۆنده مثل بط.
5 ای ظفر! دوتگیل قولاق بیر دم فضولی شعرینه،
اوندان اؤزگه هیچ شاعر شعر دئمز بو نمط:
قدرتی یوخدور فقیرین شرح وصفین ائیلیه،
شمّه صنعونده ال تیتره‌ر یازا بیلمز نقط.
* * *
1 جان نقدینی فدا ره جانانا قیلمیشام،
کؤنلوم ائوینی عئشقیله ویرانه قیلمیشام.
مجنوندان آرتی، شهرت عئشقم بو خلق آرا،
فرزانه‌ام کی اؤزومو دیوانه قیلمیشام.
عئشق اودو دوشدو باشیما بیر شمع بزمدن،
اول شمع بزمه، جانیمی پروانه قیلمیشام.
معنیده بوت‌پرست اولور صورت ایسته‌ین،
بن ترک صورت و بوت و بوت‌خانه قیلمیشمام.
5 فرهاد وئردی جان، ره عئشق مجازده،
بن خاطری مجاز ایله پئیکانه قیلمیشام.
تا دوشدو باشا نشئه‌يه جام شراب عئشق،
گؤز ساغرین بو نشئه‌یه پیمانه قیلمیشام.
اظهار ائتمه حال دلین خلقه، ای ظفر!
چون جومله عرض حالینی سولطانا قیلمیشام.
* * *
بیلدینمی کؤنول، کی یار گلدی،
قیش گئتدی و لاله‌زار گلدی.
بولبول اوخور ایدی بو سبقده،
کیم فصل گول و بهار گلدی.
قوشلار توله‌گه چکدی الدن،
فورصت گؤزه‌دیب شکار گلدی.
نرگس، گوله موژده وئردی:«ـ کئی یار!
اؤزون بیزه گل کی زار گلدی.»
5 دؤوران بیزه ائتدی یارلیق بس،
آخیردا به شکل مار گلدی.
اگدی قدیمی هلاله دؤندوم،
گؤزوم اؤنونه غوبار گلدی.
گول کیمی چمن آرا گزه‌ردیم،
دؤندو ظفر و نزار گلدی.