نظامی و فضولی اثرلری‌نین اساس فرقلری
نظامی گنجوی‌نین، لیلی و مجنون مثنویسی 5600 بئیتده، فضولی‌نینکی ایسه 3149 بئیتده‌دیر. نظامی، شرق حئکایه‌چیلیک شیوه‌سیندن تبعیت ائده‌رک، مجنون ماجراسی ایچینده، فرعی و کیچیک حئکایه‌لر و ماجرالاردان‌دا سؤز ائدیر.
لاکین فضولی، اساس ماجرالاری دۆشۆنۆر، و فرعی حئکایه‌لر یئرینه، اصلی قهرمانلارین دیللریجه، حادثه‌لر ایله علاقه‌دار، غزل و یا روباعی پارچالاری گتیریر. بو شیوه، فضولی‌یه مخصوصدور.
نظامی و فضولینین مثنویلری آراسیندا اساس فرق بودور کی نظامی مجازی و دۆنیوی عشقی ترنّم ائده‌رکن، فضولی ایلاهی و علوی بیر عشق آردینجادیر و کسگین بیر دیل ایله بئله بیر عشقی مدافیعه ائدیر.
- فضولی، نظامی قده‌‌ر عربجه حئکایهنین اصلینه دایانماییبدیر و ایسته‌دیگی کیمی شخصیتلری، اؤز ذهنی تصویرلری ایله فورمالاشدیرمیشدیر. مجازی عشقی عارفانه عشقه ساری چکمیشدیر.
- نظامی سئوینج و شادیانالیق شاعیری کیمی دئییر:
اسباب سخن نشاط و ساز است،
این هر دو سخن بهانه ساز است.
فضولی ایسه، شادیانالیق یئرینه بلا ایسته‌ییر:
اولدوقجا بن، گؤتۆرمه بلادان ارادتیم،
من ایسته‌رم بلانی، چۆ ایسته‌ر بلا منی!
- نظامی و هم فضولی هر ایکیسی مجنون ایله آتاسی‌نین گؤرۆشلرینی تصویر ائتمیشلر. فضولینین اثرینده، مجنون آتاسینا رد جوابی وئره‌رکن، قولوندان قان آخیر. آتاسی قانی گؤرۆنجه قورخویا دۆشۆر، مجنون ایسه اونا دئییر کی ائله همین لحظه لیلی‌نین قولوندان قان الیرلار و اونون قان آخیتماسی، منه ده تأثیر ائتمیشدیر:
اول زخم اثری گؤرۆندۆ منده،
بیز بیر روحوز، ایکی بدنده.
بیزده ایکیلیک نشانی یوخدور،
بیر ـ بیری‌نین اؤزگه جانی یوخدور.
سانما کی اول اولدورور، منم من،
بیر جان ایله زنده‌دیر ایکی تن.
خرّم اولورام، او اولسا خرّم،
غم یئتسه اونا، بنه یئتر غم!
- نظامی، ابن سلام ماجراسیندا، لیلی‌نی چوخ جسور ترسیم ائتمیشدیر. بئله کی لیلی ابن سلام قارشیسیندا مجنونا بسله‌دیگی عشقی هئچ گیزلتمه‌ییر و اونون اۆزۆنه سیللی‌ده وورور. و لاکین فضولینین منظومه‌سینده، لیلی، داها مظلوم و حیالیدیر. او، ابن سلامین ائوینه گؤنده‌ریلدیکدن سونرا، اونا التماس ائدیر کی اؤزۆنۆ ساخلایا بیلسین.
- نظامی مجنونون دوستو زئید اۆچۆن اهمیت وئرمیشدیر. بئله کی زئید، مجنون ایله ایکی دفعه گؤرۆشۆر. ولاکین فضولینین منظومه‌سینده، مجنون یالنیز بیر کره زئید ایله گؤرۆشۆر.
- نظامی، مجنونو، شئیخ عامریلر اوغلو ساییر و حئکایه‌ده‌کی شخصیّتلرین، زمان و مکان اؤزه‌للیکری واردیر. ولاکین فضولینین منظومه‌سینده، مجنون عرب امیرزاده‌‌سیدیر، نوفل رومی (= تۆرک)دیر و عامریلر قوشونو ایله ساواشانلاردا رومی‌دیرلر.
- نظامی مجنونو لیلی ایله گؤرۆشدۆرنده، مجنون دیلی ایله خطاب دئییر:
تو یافته‌ی منی در این راه،
من گم شده‌ی، توام در این چاه.
با هست تو به که هست من نیست،
کین دست تو است، دست من نیست.
من خود کی‌ام و مرا چه خوانند؟
جز سایه‌ی تو، مرا چه دانند؟
من نیستم، آن‌چه هست با تو است،
این نقش خیال تو است با تو است!
سونرا مجنونو بئله وصف ائدیر:
چون من توام، این دو پیکری چیست؟
چون هر دو یکی است، داوری چیست؟
گشت، از می بی‌خودی چنان مست،
کز پای درآمد و شد از دست.
زد نعره و راه دشت برداشت،
تیغ از سر و سر ز طشت برداشت.
ولاکین فضولینین منظومه‌سینده، مجنون بو گؤرۆشده لیلی‌نی تانیمیر و دئییر:
چۆن منه یوخ احتمال ادراک،
سن سؤیله اؤزۆن کی کیمسن، ای پاک!
بو سؤزدن سونرا، لیلی اؤزۆنۆ اونا، تانیتدیریر و اونو وصالا دعوت ائدیر. مجنون ایسه مجازی عشق وصالینا قول قویماییر و دئییر:
خیال ایله تسلّی‌دیر کؤنۆل مئیل وصال ائتمز،
کؤنۆلدن باشقا بیر یار اولدوغون عاشق خیال ائتمز.
حقیقی عشق چۆن مستوجب نقصان ده‌گیل مطلق،
اؤزۆن، اهل حقیقت، واله حۆسن و جمال ائتمز!
- نظامی‌نین اثرینده لیلی، اؤلنده آناسینا دئییر مجنون مزاری اۆسته گلنده اونا دئسین کی سون نفسه کیمی اونو یاد ائدیردی:
چون بر سر خاک من نشیند،
مه جوید و لیک خاک بیند.
گو:«- لیلی از این سرای دلگیر،
آن لحظه که میبرید زنجیر.
از مهر تو تن به خاک می‌داد،
بر یاد تو جان پاک می‌داد.
در عاشقی تو صادقی کرد،
جان در سر کار عاشقی کرد!»
فضولینین منظومه‌سینده ایسه، لیلی مجنونا خطاب ائده‌رک، اونودا فانی اولماغا چاغیریر:
سؤیله منِ زارِ مبتلادان،
کی عشقده لاف ائده‌ن وفادان،
خلوتگه اُنسه محرم اولدوم،
آزاده و شاد و خرّم اولدوم.
سن هم گله گؤر تعلّل ائتمه،
من منتظرم، تغافُل ائتمه!
گر صادق ایسن، بو یولدا سن هم،
صبر ائیله‌سن، ائیله ترک عالم!
گل کام دل ایله اولالیم یار،
بیر یئرده کی یوخدور آندا اغیار.
- نظامی مجنونو لیلی‌نین مزارینا گتیره‌رکن، مجنونو آغلادیر و اونو یارالانمیش ایلانا بنزه‌دیر:
نالید ز روی دردناکی،
آمد سوی آن عروس خاکی.
غلتید چو مور خسته کرده،
پیچید چو مار زخم خورده.
بیتی دو سه زار زار برخواند،
اشکی دو سه تلخ تلخ بفشاند.
برداشت به سوی آسمان دست،
انگشت گشاد و دیده بربست.
که:«- خالق هر چه آفریده است،
سوگند به هر چه برگزیده است!
کز محنت خویش وارهانم،
در حضرت یار خود رسانم.
آزاد کنم ز سخت‌جانی،
و آباد کنم به سخت‌رانی.»
نظامی، اؤز مثنویسینده، اصلینه دورسان، باشقا شاعیرلره یول آچمیشدیر و صوفیانه بحثلری، بو حئکایه‌یه وارد ائتمیشدیر.[i] او عرفانی بحثلر اۆچۆن یاردیم ائده‌ن روایتلری، اونلارین واقع عالمده وقوع تاپیپ تاپمالارینا باخمایاراق، مثنویده ذکر ائدیر. میثال اۆچۆن:
- سوسوز و اوت ـ علفسیز چؤللرده، صیادین هر گۆن بیر آهو صید ائتمه‌سی، کی گئرچکله‌شه بیلمزمیش.
- سلام منعم زاده‌ی بغدادی‌نین مجنون ایله یولداش اولماغی، کی تاریخی اولایلارین خیلافینادیر. چۆن کی قئیس عامری، بنی امیه دؤورۆنده یاشاییردی و او زامان هله بغداد معمور اولمامیشدیر.
- زید و زینب چالیشیرلار کی مجنونو وصالا یئتیرسینلر. ولاکین حئکایهنین اصلینده بو روایت یوخدور.
- نظامی‌نین مثنویسینده، لیلی ابن سلاما اره گئدیر. امیرخسروون روایتینده ایسه، ایلک اؤنجه مجنون نوفلین قیزی ایله ائوله‌نیر. فضولی ایسه تام اولاراق نظامی روایتینه اویغون حرکت ائدیر.
نوانی‌نین «لیلی و مجنون» مثنویسی
حکیم فضولی، بؤیۆک تۆرک شاعیر امیر علیشیر نوایی‌دن ده تأثیر آلمیشدیر. امیر علیشیر نوایی (844- 906 هـ .) چاغاتای تۆرکجه ایلک لیلی و مجنون مثنویسی یازمیشدیر. بو مثنوی بئله باشلاییر:
ای یاخشی آتینگ بیله سرآغاز،
انجامیغا كیم یئتر هر آغاز!
ای سندن اولوس خجسته فرجام،
آغازینغا عقل تاپمای انجام.
ای عقلغه فائض معانی،
باقی سن و بارچا خلق فانی.
ای ائلگه عدم بقانی ائیلپ.
ذاتینغا فنانی فانی ائیلپ.
نوایی، مثنویسینی جامی‌دن اؤنجه یازمیش، 38 بؤلۆم و 3622 بئیتده سونا چاتدیرمیشدیر. اثرین سونوندا دئییر:
یارب، منِ دردمند مهجور،
كیم عشق اوتی جانیم ائتدی محرور.
كونگلومنی بو اوتدان ائتمه محزون،
بیل شؤقینی قیل دمادم افزون.
هم اخگر دین تنیم قوروتگیل،
هم شعله‌سیدین كؤزوم یاروتگیل.
آهیمنی كی دودیدین نشان ائت،
اول دود ایله كؤز یاشیم روان ائت.
نوایی فضولی‌دن قاباق بورادا، اثرین فارسجا چوخ متنلری اولماسی و تۆرکجه‌ده ترجۆمه‌سی‌نین ضرورتیندن دانیشیب، دئییر:
چون فارسی ایردی نكته شوقی،
آزراق ایدی آندا توركی ذوقی.
اول تیل بیله نظم بولدی ملفوظ،
كیم فارسی آنلار اولدی محظوظ.
مین توركی‌جه باش ابان روایت،
قیلدیم بو فسانه‌نی حكایت.
كیم شهرتی چون جهانا تولغای،
تورك اهلیغه داغی بهره بولغای.
نئو چون كی بوگون جهاندا اتراك،
كؤپتور، خوش‌طبع و صافی ادراك.
دکتر حسین محمدزاده صدیق
[i] کفانی، محمدعبدالسلام. ادبیات تطبیقی، ترجمه‌ی سیدحسین سیدی، مشهد، شرکت به نشر، ص288.
دیدگاه‌ها
الله سیزی ساخلاسین
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا