دکتر حسین محمدزاده صدیق
ایکینجی بؤلوم
10 ـ تبریز ادبيات و مدنیّت پایتختی
سلطان یعقوب زمانیندا، اونون آتاسی حسن پادشاهیــن زمانی کیمی، تبريزده علم و ادب چوخ ترقّی ائتمیشدیر. اونون عصرینده، علی بن محمّد قوشچی، کمال‌الدين شيرعلی بنایی، جلال‌الدین دوانی، نورالدین عبدالرحمان جامی، فضل‌بن روزبهان خنجی، مولا محمّد شُرَیحی، عبدالحیّ نیشابوری و سائره ظهور ائتمیش و فراوان یاشامیشلار. او ملاعبدالرحمان جامی اوچون معاش تعیین ائتمیشدیر.
سلطان یعقوبــون تورکجه دیوانیندان الیازمالا موجوددور. اونون زمانیندا تبریزده مینیاتور مکتبی‌ده یارانمیشدیر. اسلامی اینجه صنعت تاریخی ایله مشغول اولانلار، بونا «تبریزین تورکمن مینیاتور مکتبی» آدی وئریرلر کی صفوی مینیاتور مکتبینه تأثیر قویموشدور.
سلطان یعقوب تبریزده چوخلو بنالار، مسجد، مدرسه، کاروانسرا، خسته‌خانه و زاویه‌لر ایله بیرلیکده ییرده سارای‌دا دوزه‌لتدیرمیشدیر. بو سارایدان تبریزه گلن ونیزلی تاجرلر اؤز سفرنامه‌لرینده آد آپارمیشلار.
11 ـ تبریز، شاعرلر مرکزی
سلطان یعقوب ـ ون درباریندا شاعرلر مجلسی تشکیل ائدیلیردی. بورادا تحفه‌ی سامی‌ده آدلاری چکیلن بو شاعرلری آشاغیدا معرّفی ائدیریک:
1. سلطان یعقوب ـ ون درباریندا یاشایان شاعرلر آراسیندان، اسفراینلی میر همایون آدلی شاعری آد آپارماق اولار. سام میرزا یازیر:
«... در اوایل جوانی به عراق آمده، به واسطه‌ی لطف طبع به مجلس سلطان یعقوب افتاد، ترقّی کلّی، او را دست داد. پادشاه او را خسرو کوچک می‌خواند.»[1]
2. باشقاسی ملک محمودجان دیلمی ایدی. سلطان یعقوب اونو اؤزونه وزیر ائتمیشدی.[2]
باشقاسی قاضی عسکر آدلی ادیب و شاعر، همده اوزون حسن زمانی، سلطان یعقوب ـ ون معلّمی‌ده اولموشدور.[3]
4. باشقاسی مولانا انیسی، هم شاعر و هم نستعلیق یازان خطّاط ایدی.[4]
5. باشقاسی سلطان یعقوب آدینا بهرام و بهروز آدلی مثنوی یازان مولانا بنایی ایدی.[5]
6. باشقاسی بابافغانی شیرازی‌دیر. سام میرزا یازیر:
«آن زمان‌که به خدمت سلطان یعقوب افتاد، ترقّی کلی کرد و در آن زمان او را باباشاعر می‌گفتند.»[6]
7. باشقاسی مولانا شهید قمی ایدی کی سلطان یعقوب اونا «ملک‌الشّعراء» لقبی‌ده وئرمیشدی.[7]
8. باشقاسی درویش دهکی‌دیر. سام میرزانین دیلیجه دئسک. سلطان یعقوب ـ ون خدمتینده ترقّی ائتدی و پایتختین آدلیم شاعرلریندن اولدو.[8]
9. باشقاسی بابا نصیبی گیلانی ایدی کی بابافغانی واسطه‌سی ایله سلطان یعقوبــون دربارینا یول تاپمیشدیر. بو شاعر تبریزده وفات ائتمیشدیر.[9]
10. باشقاسی الف ابدال آدلی طنز و هزل یازان بیر شاعر. سام میرزا دئییر:
«... ظرافت او با سلطان یعقوب در آذربایجان شهرت دارد. گویند روزی از پادشاه مذکور برّه پوستینی صوف طلبیده بود. پادشاه گفت:
ـ می‌دهم، به شرط آن‌که بانگ گوسفند کنی!
او گفته بود:
ـ مگر آن‌که مربع باشد!
و مربع را کشیده و گفته بود:
ـ این مربع به طریق آواز گوسفند است.»[10]
11. باشقاسی مولانا حیرانی ایدی. سام میرزا یازیر:
«... سخنوری شيرينْ‌کلام بود و قوّت حافظه‌اش به مرتبه‌ای بود که صدهزار بیت به خاطر داشت. در زمان سلطان یعقوب از جمله‌ی ندما بود و در جمیع اصناف سخن، شعر گفته [بود.] از مثنویّات او کتابـ[ـهای] بهرام و ناهید، مناظره‌ی آسمان و زمین، سیخ و مرغ، و مناظره‌ی شمع و پروانه است.»[11]
12. باشقاسی انصاری قمی، گؤزه‌ل شعرلر صاحبی‌دیر:
گفتی به داغ هجر بسوزانمت جگر،
صد داغ بر دل است مرا این یکی دگر.[12]
باشقاسی میرمقبول قمی کی گنجلیگینده سلطان یعقوب ـ ون قوشونوندا منصب صاحبی ایدی.[13]
سلطان یعقوب زمانی تبریزده 700 نفره یاخین جدّی و فعّال شاعر یاشاییردیلار. اونلارا باشچیلیق و رئیسلیک ائدن ملک‌الشّعراء عبدالله حبیبی ایدی.
12 ـ شاه اسماعیل درباریندا
890 هـ. ایلینده سلطان یعقوب اؤلدوکدن سونرا، عبدالله حبیبی شاه اسماعیل ختایی‌نین دربارینا آپاریلیر و اونون یانیندا قالیر.
ظنّ ائدیریک کی شاه اسماعیل ـ ین دربارینا گئتدیگی ایل، 25 ـ 20 یاشلاریندا ایمیش و گنج اولماسینا باخمایاراق اوستاد بیر شاعر کیمی تانینیردی.
13 ـ شاه اسماعيلين ادبی و علمی مقامی
شاه اسماعیل ختایی اؤزو آدلیم شاعر اولموش تاریخی قایناقلارین یازدیغینا گؤره، اونون درباری عالملر و شاعرلر ایله دولو ایدی. سام میرزا صفوی‌نین یادیغینا گؤره، شاه اسماعیل ختایی‌نین زمانیندا یاشایان ائله بیر فارس شاعری تاپماق اولماز کی اونون شأنینده کتاب باغلاماسین و مدح یازماسین. اقتباسات و مختارالأخبار آدلی کتابلارین مؤلفی اولان هرات قاضی‌القضاتی قاضی اختیار، شاه اسماعیل مدحینده یازیر:
شه خضر رای سکندر ضمیر،
فریدون علم، خسرو جم سریر.
نکرد، آنچه او کرد در عزم و حزم،
نه حاتم به بزم و نه رستم به رزم.[14]
مولانا قاضی شمس‌الدین محمّد تبریزی، ملک محمودجان دیلمی، شاه میردیلمی، خواجه محمّد کرمانی، مولانا عبدالله هاتفی، مولانا بنایی هروی، مولانا امیدی تهرانی، مولانا مانی شیرازی، فتحی تبریزی، امیر نجم ثانی بیر چوخ فارس شاعری، شاه اسماعیل اوچون مدحیه‌لر و تعریف‌نامه‌لر یازمیشلار.
مولانا عبدالله هاتفی دئییر:
بر او ختم شد منصب سروری،
چو بر جدّش آئین پیغمبری.
مثل در زمانه به فرزانگی،
سرشته به مردی و مردانگی.
چه مردی که هر کس که نامش شنود،
دگر زن نیامد از او در وجود.
نمی‌آورد تاب بذلش درم،
درم منتهی بی‌نهایت کرم.
همه پادشاهان شده پست او،
چو شاهان شطرنج در پست او.
میرزا قاسم گنابادی اونون آدینا بیر شاهنامه و بیر کارنامه یازمیشدیر. شاهنامه‌ده شاه اسماعیلین ساواشلارینی تعریف ائدیر و کارنامه‌ده اونون گوی و چوگان اویناماغینی وصف ائدیر.
بونلاردان علاوه، او، شاه اسماعیل آدینا بیر لیلی و مجنون مثنویسی‌ده یازمیشدیر.
کارنامه‌ده دئییر:
چوگان به کفش چو بر ستور است،
موسی و عصا و کوه طور است.
هر گوی زری، چنان‌که خواهی،
از ضربت صولجان شاهی.
در مرکز ماه رفته، آن سان،
چون زرده درون بیضه پنهان.
شاهنامه‌ده، اونون ساواشینی وصف ائده‌رکن، یازیر:
غبار آن‌چنان در هوا شد حجاب،
که ره بست بر دعوت مستجاب.
ز والای گلگون سنان بهره‌مند،
شفق از زمین نیزه‌داری بلند.
یلان غرق آهن زِ سر تا به پای،
چو صورت که گیرد در آئینه جای.
نهان در زره مهوشان زمان،
چو در حلقه‌ی دیده‌ها مردمان.
یلان از تبرزین فتاده نگون،
چو از تیشه‌ی کوهکن، بیستون.
فرومانده اسبان زِجولان همه،
چو اسبان شطرنج بی‌جان همه.
بو شاعرلره باشچیلیق ائدن عبدالله حبیبی ایدی. او، فارسجا و تورکجه یازان شاعرلر آراسیندا «ملک‌الشّعراء» آدلاندیریلمیشدیر.
14 ـ حبیبی‌نین آنا دولویا مهاجرت
مرحوم حمید آراسلی یازیرکی یاووز سلطان سلیم تبریزه گلدیکدن سونرا، تبریزین 1700 نفر ادیب، شاعر، عالم و صنعتکارلارینی آنا دولویا کؤچورتدو. عبدالله حبیبی‌ده بو جمعیتین ایچینده تبریزدن استانبولا مهاجرت ائتمیشدی.
ها بئله، تذکره‌لرده قید ائدیلیر کی حبیبی، یاووز سلطان سلیم زمانی وفات ائتمیشدیر.[15] و گؤرونور کی او، استانبولدا چوخ قالمامیشدیر. بئله‌لیکله ظنّ ائتمک اولار کی ملک‌الشّعراء عبدالله حبیبی یالنیز عُمرونون سون ایللرینی استانبولدا کئچیرتمیشدیر.[16]
قینالی‌زاده‌نین یازدیغینا گؤره حبیبی 907 هـ. ایلینده آنادولویا گئتمیشدیر.
15 ـ اؤلومو
دئدیگمیز کیمی، تذکره‌لرده وئریلن معلوماتا گؤره، عبدالله حبیبی، یاووز سلطان سلیمــین حکومتی‌نین سون ایللرینده استانبولدا وفات ائتمیشدیر. سلطان سلیمــین هـ. 926 ـ نجی ایلده وفات ائتدیگینی نظره آلساق، دئیه بیله‌ریک کی ملک‌الشّعراء عبدالله حبیبی هـ. 926ـ نجی ایلدن قاباق استانبولدا دنیایا گؤز یومموشدور.
16 ـ مزاری
اولیا چلبی، حبیبی‌نین سوتلوجه‌ده جعفرآباد تکیه‌سینده دفن ائدیلدیگینه اشاره ائدیر. و اونون شیعه‌ی جعفری اثنی‌عشری اولدوغو اوچون، بورادا دفن ائدیلمه‌سینه و صوت ائتدیگینه تأکید ائدیر.