دکتر ح. م. صدیق
تاج‌الدين ابراهيم احمدي
اولو نظامي گنجوي‌ني اؤزونه استاد سايان و اثرلرينه قيمتلي نظيره‌لر يازان و عثمانلی ادبيات تاريخينده پارلايان هجري 8 ـ جي عصرين آدلیم شاعـرلريندن بيريسي ده «تاجالدينابراهيم احمدي»دير.
اونون آتاـ باباسی «خضر» گرميانا[1] كؤچموش آذربايجانلی عالملردن ساييلیر[2]. تاجالدينابراهيم احمدي گرمياندا دنيايا گلميش ايلك تحصيليني اورادا آلمیش، معروف فقيه و فيلسوف «ملا فناري»[3] ايله ميصره گئتميش و اورادا (هدايه) شاريحي شيخ اكمل‌الدين‌دن تحصيل آلمیشدیر.
بير روايته گؤره، اونلار ميصرده بير درويش يانينا گئديرلر، درويش اونلار ايله دانیشیر و گله‌جكلريندن خبر وئرير:
«... فناري‌يه دئيير كي، سن اقتباس انوارعلوم ايله كانار العاليم اشتغال ائدرسن و نئچه‌لري سندن سلامت اهتيدا اوچون چیراغ اوياندیرارلار. و احمدي‌يه دئيير كي، سن شعر ايله تضييغ اوقات ائدرسن و علوم كلي‌دن فراغ ائديب، فنون جزئيه التيفات ائدرسن»[4]
احمدي مصرده طبّ و هندسه علملريني اؤيرنميش و تذكره‌چيلرين يازدیغینا گؤره «شاعـر پورمعارف اولموشدور». تحصيلي قورتاردیقدان سونرا، گرميان اوغوللاری يانینا گئتميشدير. گرميانین عثمانلیلار طرفيندن احترام و سايغی گؤرموش و اونلارین حمايه‌سينه كئچميشدير. بير نئچه ايل سونرا امير تيمور، گرميانی اله كئچيرديكدن سونرا، اونون يانیندا قالمیشدیر. امير تيمور دا اونا چوخ حُرمت ائدرميش و اونو درين علمي، بيليگي و خوش صحبت‌لري اوچون هر زمان اؤز يانیندا دولاندیرارمیش.
دئييلنلره گؤره، بير گون امير تيمور اونا دئيير كي:
ــ شاعـر! من امیر تيمورا بير قيمت وئرگيلن!
احمدي دئيير:
ــ امير! سنين دوخسان آقچا قيمتين‌دير.
امير تيمور دئيير:
ــ يالنیز منيم كوركومون قيمتي دوخسان آقچادیر، سن نه دانیشیرسان؟
احمدي ايسه جوابیندا دئيير:
ــ من ده ائله اونا قيمت وئرديم، يوخسا سن اؤزون اونسوز بير آقچايا دَيمزسن!
امير تيمور، بو شجاعتلي جوابدان و بو صميميتدن خوشو گلير و احمدي اوچون داها چوخ عزّت ائدر.[5]
احمدي، امير تيمورو چوخ سئورميش، او اؤلدوكدن سونرا، اونا مرثيه‌لر ده يازیر. بحث ائده‌جه‌ييميز «جمشيد و خورشيد» مثنوي‌سينين بير يئرينده دئيير:
فلك يئره گؤموبن تيمورو
قوناقلادی ات ايلن مار و مورو...
تاج‌الدين احمدي، هجري 815 ـ جي ايلده وفات ائتميشدير. احمدي، اؤزونو نظامي گنجوي‌نين شاگردي بيلميش، اونون احترامینا بير توركجه ديوان و بئش قيمتلي مثنوي ياراتمیشدیر. بو مثنوي‌نين آدلاری بئله‌دير:
1ـ مرقاه الادب
2ـ ترويح الارواح
3ـ اسرارنامه
4ـ اسكندرنامه
5ـ جمشيد و خورشيد[6]
احمدي‌نين ديوانی نظامي‌نين ديوانی كيمي، توحيد و نعت ايله باشلايیر. تركيب‌بند، بير نئچه قصيده و غزل احتيوا ائدير. مرحوم فؤاد كؤپرولو بو ديوانی توركجه ادبيات تاريخي باخیمیندان چوخ اهميتلي حساب ائدير.[7]
مرفاه الادب
ايندييه‌دك شرح ائديلمه‌ميشدير. اونون بیر چوخ قيمتلي ال‌يازمالاری، دنيا كـتابخانالاریندا ساخلانیلیر.[8]
ترويح الارواح
اثري ايسه مفاعيلن، مفاعيلن، فعولن وزني ايله يازیلمیش بير مثنوي‌دير. اثرين مقدمه‌سينده طبّ علمينه دايیر سؤزلري ده واردیر.
اسرارنامه
عرفاني بير مثنوي‌دير. بئله باشلايیر:
چو بسم‌الله‌دير هر ايشده مفتاح
آنینلا باشلا كيم فتح ائده فتّاح
اسكندرنامه
احمدي‌نين سئويلن و چوخ اوخونان مثنوي‌لريندن بيري‌دير. تذكره‌لرين بيرينده اسكندرنامه حقّینده اوخويوروق:
«پنج‌گنج نظامي‌دن اسكندرنامه آدلی بير كـتاب، توركي‌يه دؤندرميشدير. دئمه‌سي كيميسينه ميسّر اولمامیشدیر».
مرحوم فؤاد كؤپرولو و رحمتلي نهاد سامي بانارلی‌نین تدقيق ائديب يازدیقلارینا گؤره احمدي اسكندر حقّینده نظامي‌نين نظرلرين سئوميش و فردوسي‌نين گؤروشونو ردّ ائتميشدير و اؤز بيليك و علميندن چوخ يارارلانمیشدی.[9] غريبي اؤز تذكره‌سينده يازیر: «مولانا احمدي، افشاء فنينده مقبول عدّ اولونور و شعرده هم ديوان ترتيب قیلمیش، آمما «اسكندرنامه» ياخشی واقع اولموشدور. و روايت اولونور كي، اسكندرنامه تمام ائديب سلطان مراد نظرينده اوخودوقلاری زماندا شيخي‌ني احضار ائتميشدير. شيخي اوّل نظمي گوش ائديب آيیتمیش كي اسكندر كيمي بير پادشاه شيرمرد پهلوان گزين‌دير كي احمدي افندي‌نين سيكّه‌لرينده سیچرايیب كئچه، وبو ابيات او «اسكندرنامه» دندير.
وعده‌يه ائتمك خلاف ارليك دگيل
لاف اورماق رسم سرورليك دگيل»[10]
جمشيد و خورشيد
احمدي‌نين ان قيمتلي و دَيرلي مثنوي‌سيدير. اونون نظامي گنجوي‌نين «خسرو و شيرين» مثنوي‌سينين مقابلينده يازمیشدیر. اثرين سونوندا دئيير:
صفردن نصف كئچميشدي تمامي
كي بو شيوه‌يله نظم ائتديك كلامي
ربيع‌الآخرين نصفينده اتمام
بولوبان اولدو بخت سعد ايلن تام
و لاكن ايل و ذال ايدي و ضاد
بيلي اولسون دا سنه اولانین داد[11]
بو بیت‌لردن آنلاشیلدیغینا گؤره احمدي بو مثنويني هجري 806 ـ جي ايلين صفر آيـیندا قورتارمیشدیر.
جمشيد و خورشيد مثنوي‌سي مفاعيلن، مفاعيلن فعولن وزنيله يازیلمیشدیر. مثنوي‌نين بير يئرينده اوستادی نظامي گنجوي ايله بيرليكده سلمان ساوجي‌نين ده آدین چكير و ادعا ائدير كي، اونلاردان داها ياخشی مثنوي يازمیشدیر.
اثرين موضوسو خسرو و شيرين كيمي بير عشق حكايه‌سي‌دير. چين فغفورونون اوغلو جمشيد، بير گون روياسیندا بير قیز گؤرور و آغیر بير درده دوشور و دردينه چاره تاپماق اوچون دنيانی‌گزير. مهراب آدلی بير رسّام روم دياریندا ياشايان خورشيد آدلی بير قیزین شكليني اونا چكير. او دا ائله روم ائلينه يوللانیر. يولدا جوربه‌جور تهلوكه‌لره دوشور. سونوندا روما يئتيشير، قیزین وصالینا چاتیر.
احمدي جمشيد و خورشيد اثريني نظامي‌نين گوجلو تأثيري آلتیندا نظمه چكميشدير، اؤزو ده بونا اعتراف ائدير:
نظامي بيرله سلمان طرزينه اوش
بو دفتر نظم اولدو دورر ايله خوش[12]
باشقا بير يئرده نظامي يولونو ايزله‌ديييني بئله بيلديرير:
سؤزون گنجِ قاپی‌سینی آچايیم
جهانا دور و گوهرلر ساچايیم
سؤزون سلمانين ائشيتدين تمامي
آنی داخی كي نظم ائتدي نظامي[13]
احمدي بو اثرده نظامي‌نين بير چوخ بیت‌لرينيده عيني اولاراق توركجه‌ميزه چئويرميشدير.
مثلاً بير يئرده دئيير:
شراب ارغواني ائديبن نوش
نواي ارغنونا توتدولار گوش
نظامي ايسه يازیر:
سماع ارغنوني گوش مي‌كرد
شراب ارغواني نوش مي‌كرد
احمدي دئيير:
غريب اولانلارین باغری باشيچین
ضعيف اوغلانلارین گؤزو ياشیچین
نظامي ايسه يازیر:
به دل غريبان بيمار هوش
به اشك يتيمان پيچيده گوش
احمدي دئيير:
قاپیندا سنگ‌دير جان، تنگ‌دير دل
كي گوهرسن سنه سنگ اولدو منزل
نظامي ايسه يازیر:
مگر يك عذر هست آن نيز هم لنگ
كه تو لعلي و باشد لعل در سنگ
احمدي دئيير:
منه سندن اولور اولورسا چاره
كي يار اول‌دور كي ياری ائده ياره
نظامي ايسه يازیر:
به ياري خواستن بنمود زاري
كه ياران را ز ياران است ياري
احمدي دئيير:
حقّين خلقينه دايم داد ائدردي
جهانی عدل ايله آباد ائدردي
نظامي ايسه يازیر:
جهان‌افروز هرمز داد مي‌كرد
به داد خود جهان آباد مي‌كرد
احمدي حتّي بير چوخ صحنه‌لرده نظامي‌نين خسرو و شيرين مثنوي‌سيندن آلیب ترجمه ائدير. مثال اوچون بير يئرده خورشيدين چشمه باشیندا يويوندوغونو عيني اولاراق نظامي‌دن آلیب تصوير ائدير. بو صحنه بئله باشلايیر:
اورادا گؤردو كي بير چشمه آخار
كي سويو آب خضر ايدي يا كوثر[14]...
بئله‌ليكله گؤروروك كي، بؤيوك شاعـريميز تاجالدينابراهيم احمدي تبريزي‌الاصل، نظامي ادبي مكتبي‌نين يئتيرمه‌سي اولموشدور. او، نظامي شعريني بير ادبي اولگو كيمي اؤنونه آلمیشدیر. اونون اثرلريني دقت ايله ايزله‌سك، نظامي يارادیجیلیغیندان گؤتورولموش بیت و پارچالارین ترجمه‌سينه چوخ راست گله‌جه‌ييك. هابئله، نظامي مفكوره‌سي و ايده‌ياسی‌نین ايزلريني، احمدي‌نين اثرلرينده چوخ گؤره‌جه‌ييك.
احمدي توركجه اثرلرينن علاوه، فارسجا ميزان الادب و معيارالادب آدلی ايكي منظوم اثرده يازمیشدیر. اونلارین بيرينجيسي عربجه‌نين صرفيني و ايكينجي‌سي عربجه‌نين نحويني اؤيره‌دير. هابئله اونون عربجه ـ فارسجا بير لغت كـتابي دا واردیر.
تاج‌الدين‌احمدي‌نين جمشيد و خورشيد مثنوي‌سي 4798 بیت‌دير. همين مثنويني دكتر محمد آقالين 1975ـ جي ايلده ارض‌رومدا نشر ائتميشدير.[15]
بورادا همين نشردن، مثنوي‌نين مقدمه‌سينی الفباميزا كؤچوره‌رك تقديم ائديريك.
الهي سندن ايستَريز عنايت
بيزه روزي ائيله توفيق و هدايت
ييخيق كؤنلوموزو ائت گنج اسرار
روانيميزي قيل ينبوع اسرار
گئدرگيل آرادان منليك حجابين
بيزه توحيدين ائيله فتح بابين
ايشيميزي سن ائت مقرون صلاحا
بيزي بيز ايروره مزوز فلاحا
بيزه پابنددير طبع هيولي
بيزي آندان خلاص ائيله آ مولي
مني منليك بلاسيندان جدا ائت
بهار وحدتينده آشنا ائت
بو پاسلي كؤنلومو آچيب صفا قيل
آني آئينهي معني نما قيل
بزهپيشه دورور جرم ايله عصيان
سنه عادت دورور عفو ايله غفران
خطادورور بيزيم ايشيميز و سهو
قاموسون لطفو ايله ائيله گيل عفو
سنه ايرمگه بيزده توشه راه
يئتر لاتنقطوا من رحمه‌الله
بيزه گؤستر ندير دوغرو طريقت
بيزه تعليم ائت علم حقيقت
بيزيم جانيميزي ائت مطلع نور
بو مظلم كؤنلوموزو منبع نور
هدايت وئر بيزه فضلينله خيره
گؤزوموزي داخي باخديرما غيره
سني دئريز سني ايستريز الهي
بيليرسن هامي اسرار كماهي
منه انعام قاپي‌سيني آچگيل
فصاحت گوهرين ديليمه ساچگيل
منه اول نظمي وئرگيل كيم امامي
بولامادي آني نه خود نظامي
گر اول «بئش‌گنج» دوزديسه به صد رنج
منيم بو گوهريمي ائيله صد گنج
منه اول خاطري وئرگيل كه سلمان
آنا ايريشمگه بولمادي امكان
معونت سندن استرم الهي
كه سن‌سن هامي مسكينين پناهي
كه اولا بو دفتريم بير تازه بستان
كه آنا رشك ائده يوز گلستان
آچيلا آنده تازه سنبل و گل
اولا عاشق آنا عنقا نه بلبل
دئييم عشقن سؤزون اول رسمه موزون
اونو دا دفترين ليلي و مجنون
چو اولا گون كيمي روشن بو اسرار
يئرين يوزي سراسر دولا انوار
نرده اوخونسا بو دستان ميمون
اولا مفتون هماي ايله همايون
نرده كه آنيلا «جمشيد و خورشيد»
هماي ايله همايون اولا نوميد
بو نقشي گر ائدم شاپورا تلقين
آنا فرهاد اولا خسرو و شيرين
خدايا سعييمي سن ائيله مشكور
جميع عيبدن قيل سؤزومو دور
اوخوجولار، سؤز يوخ كي، يوخاریداكی متنين هر بیتينده اولو شاعـريميز نظامي‌نين سسين دويور، اونون اورك چیرپینتی‌لارین حس ائديرلر. احمدي اثري‌نين بوتون يئرينده، اؤزونون زمانه‌يه مناسبتي و معاصرلري حقّیندهكی تنقيدلرده نظامي‌دن درين تأثيرلر آلیر. او هم ده اؤز فلسفي دوشونجه‌لريني بو مثنوي‌ده آچیق ـ آيدین بيان ائدير.
نظامي اثرلريندن الهام آلیناراق يازیلان، توركجه اسلامي ادبیاتی تاريخينده يوزلر بئله مثنوي‌لره راست گليريك.
آردی وار . . .
[1]ـ بو آد گرمیان اوغوللاری عشیره‌سی‌نین آدیندان آلینمیشدیر. بو عشیره ایرانی توركلشدیرن سلجوقیلردن ساییلیر. اوزون ایلر غربی ایران و كیچیك آسیادا حكومت سورموشلر. بو حكومتی قوران یعقوب بن كریم‌الدین علیشیر الاذربیجانی اولموشدور.
[2]ـ باباسی خضرین تبریزلی اولدوغو ظن ائدیلیر.
[3]ـ ملا فناری‌نین شریعت علملری حقینده یازدیغی بیر چوخ كتابلار ایندی ده علمیه حوزه‌لرینده تدریس اولونور.
[4]ـ باخ، عاشیق چلبی، مشاعرالشعرا، استانبول اونیورسیته‌سی كتابلیغی ش 2406، ص 48 (محمد آقالیندن نقل اولوندو).
[5]. همان یئر، ص 32 آ.
[6]ـ نهاد سامی بانارلی، تورك ادبیاتی تاریخی، ایستانبول، 1971، ص 387.
[7]ـ فؤاد كؤپرولو، اسلام آنسیكلوْپئدیسی (احمدی ماده‌سی)
[8]ـ تورک مجموعهسی، ص ۲۱۷-۲۳.
[9]ـ فؤاد کؤپرولو، اسلام آنسیکلوپئدیسی، هامان.
[10]ـ تذکره مجالسالشعرای روم، ص ۲۰۱.
[11]ـ باخ، محمد آقالین، جمشید و خورشید، ص 6 و ۷.
[12]ـ جمشید و خورشید، ص ۷۹.
[13]ـ همان یئر.
[14]ـ بو مقایسهلر اوچون باخ: نوشابه آراسلی، نظامی و تورک ادبیاتی، ۱۹۸۰، ص ۱۵۰.
[15]ـ احمدی، جمشید و خورشید، ارضروم، ۱۹۷۵.