دکتر ح. م. صدیق
نظامی چلبی قرامانی
سلطان محمد فاتح زمانیندا «قارامان» ولايتينده ياشايان و تحصيليني تماملاماق اوچون ايرانا گلن و سونرا استانبولا چاغیریلان و ان گنج ياشلاریندا استانبول يولوندا اؤلن مولانا قاضي ابوالليثيناوغلو، اؤزونو نظامي گنجوي‌نين مريدي و شاگردي سايان بير شاعـر ايدي. او، حتّا تخلّوصونو ده «نظامي» سئچميش و تاريخده نظامي چلبي قره‌مانيآدی ايله مشهور اولموشدور. گويا بو آدی اونون آتاسی اونا وئرميشدير.
اونون حقّینده ان چوخ معلوماتی غريبي منتشااوغلو اؤز تذكره‌سينده وئرير. غريبي‌نين سؤزلريني عيناً بورادا نقل ائديرم:
«قارامان ولايتينده، قونيه شهرينده مولانا قاضي ابوالليثاوغلو ايمش. قاضي ابوالليث، علما و فضلاي ماتقدّمدن، محبّ خاندان و مريد شاه خراسان اولونور. و مروي‌دير كي، مذكور قاضي‌نين اوغوللاری، طفوليّتدن جهوليّته ايرمز ايميش. شاه خراسان عليه الصلاه و السلام، باطين عالمينده آنا بير كامل و فاضل اوغول شفقت بويوروب، آدینی «نظامي» اشارت بويورموشلار. وجودا گلنجك، مولاي روم آستانه‌سينه آپاریب، مولوي درويش‌لر تكيه‌سينه سالمیشلار. اون ايكي ياشينا قريب اولدوغو حالدا، حسن و جمال و فضل و كمال ايله اوصاف حميده و اخلاق پسنديده تحصيل قیلیب، ذهن آثاریندان غايت ايله ماهر و طبع نموداریندان نهايت باهر اولوب، گنجليك چاغیندا حسن اطوار و نظم اشعار ايله، فضلاي شوق‌آميز و شعراي عشق‌انگز مابينلرينده اشتهار تاپمیش، آمما حيف كي، بو ديوان تمام تكميل و اتمام قیلینجا، عمرو وفا ائتمه‌ييب، اون يئددي ياشینا ايرديگي [گیردیگی] زماندا، بقا دارالسرورونا واصل اولموش. مزاری مولانا خونكار [خداوندگار] جيواریندا واقعدير. بو، آنین اشعاریندان بير غزل‌دير:
خطّين اول پيروزه‌دير كيم لعل ناب اوستونده‌دير
لبلرين شول لعل كيم، دورّ خوشاب اوستونده‌دير...»[1]
نظامي چلبي‌نين ديوانینی، مرحوم دكتر خالوق ايپكتن 197۴ـ جي ايلده 300 صفحه‌ده نشر ائتميشدير. او، شاعـرين گنج ياشلاریندا اؤلمه‌سيني قطعي قبول ائديبدير:
«نظامي [چلبي]دن سؤز ائدن قايناقلار، اونون گنج ياشدا اؤلومونو بير سببه باغلاماق گره‌ييني دويموشلار، باشیندان كئچن بير عشق حكايه‌سيني آنلاتاراق، بو اولايی اؤلوم سببي اولاراق گؤسترميشلردير. دئديكلرينه گؤره، نظامي [چلبي] بير شيخ نامدار و عبد پرهيزگارین فرزند دلبندي ايله غايت خرارت واريكن سئوگيلي‌سينين كندي‌سيندن يوز چئويريب باشقالارینا يوز وئرديگينه قیزان شاعـر، اونون حقّینده خيلي مستهجن بير هجويه يازیب اطرافا يايمیش:
سير ائتدوگومدن اول صنمون هر لوند ايله
مقصودو آدی گلمك ايميش لاولن ديله
مطلعلي بو هجويه‌نين هر كسين ديلينده دولاشدیغی اؤيره‌نيب پك اينجيین شيخ، نظامي [چلبي] اوچون اؤيله جان و گؤنولدن و ائتكي‌لي بد دوعالار ائتميش كي، ايشته شاعـرين اؤلومونه بونلار سبب اولموش»[2].
انگليسجه «عثمانلی ادبیاتی تاريخي» يازان، E.J.W. Gibb ده، گنج ياشلاریندا اؤلمه‌سيني قبول ائدير.[3]
اونون حقّینده يازان تذكره‌لر آراسیندان، تذكره لطيفي، شقايق نعمانيه، جامع النظائر، تذكره عاشق چلبي، كنه الاخبار، مشاعر الشعرا و تذكره حسن چلبيـني آد آپارماق اولار. بونلارین هامیسیندا اولان سندلري «خالوق ايپكتَن» ديوانا يازدیغی مقدمه‌ده ذكر ائتميشدير.
هجري 874 تاريخينده وفات ائدن شاعـر نظامي چلبي‌نين آجی اؤلومونو آتاسی دا گؤرموشدور. عاشیق چلبي‌نين دئدييينه گؤره، اونون آتاسی مسجدلرده وعظ زمانی اوغلونون بعضي شعرلريني اوخويوب آغلايیردی. «اثنا وعظ‌ده مناسبتله اقتضاي مقام اوزره، مرحومون بعضي ابيات برائت آبادینی انشاد ائديب، گريه ائدر و حضّار مجلس آنون گريه‌سيندن متأثير اولوب اونلار داخی گريان اولورلار ايدي.[4]»
چوخ اؤنملي مساله بودور كي، اونون نظامي تخللوصو اولدوغونا گؤره، نظامي گنجوي‌نين بير چوخ شعرلري، قارامانلینین كيچيك غزللر و هجويه‌لر احتوا ائدن ديوانی‌نین ال‌يازمالار سیراسینا داخل اولموشدور. حتّا بو مسئله‌يه خالوق ايپكتن ده دقّت ائتمه‌ميش و موجود ال‌يازمالار داخل اولان بوتون شعرلري «نظامي چلبي قارامانی» آدینا باسیب كئچميشدير. آشاغیداکی بیت‌لر، اونون حيرته ده سالسا دا، بو شعرلرين گنج ياشیندا اؤلن «نظامي چلبي»دن اولا بيلمه‌يه‌جه‌يينه توجه ائده بيلمه‌ميشدير:
ـ زُلفونون زنجيريني بند ائت منه ـ دئديم ، دئدي:
ساققالین آغاردی مسكين، داهی اوسلانما.
و يا:
شمس عمر اولدو نظامي اُفق موته قريب
آه كيم ايرمه‌دي فرقت شبينه روز هنوز!
خالوق ايپكتن يازیر: «بو بیتلرده نظامي [چلبي]نين گئرچك ياشینی سؤيله‌مه‌دييي و خيلي مبالغه ائتدييي دوشونولسه بئله، يئنه ده 18ـ14 ياشیندا بير گنجين بؤيله «موت»دن و «ساققالی‌نین آغارماسيندان» قولايلیقلا سؤز ائده‌مه‌يه‌جه‌يي ده اورتادادیر»[5]
اونون قطعاً ايييرمي ياشیندان قاباق اؤلمه‌سينه اينانان و بوتون سندلرين ده بونا شاهد اولماسینی اؤنه چكن ايپكتن بير فرضيه اساسیندا و هئچ بير دليل اؤنه سورمه‌دن دئيير: بلكه ده اوتوز ياشینا قدر ياشامیشدیر.[6]
آمما بيز بو فرضيه‌ني قبول ائتميريك. بوتون قايناقلار اونون گنج ياشلاریندا اؤلمه‌سيني قید ائديرلر. بيز بير ده بونا اينانیریق كي، ايكي نظامي‌نين شعرلري الده اولان ال‌يازمالاردا بيرـ بيرينه قاریشمیشدیر و بونو آرايیب، آختاریب تاپماق اوچون، دقيق فنّي ايشلر آپاریلمالیدیر.
كئچميشده «سرقات شعري» بير هنر سايیلیرمیش. فارس ادبیاتیندا مصلح‌الدين سعدي شيرازي چوخلو سرقات صاحبي اولان بير شاعـردير. حتّا او عرب شاعـرلريندن مصراعلار آلیب اؤز شعرلرينه داخل ائتميشدير. عثمانلی دؤورونده ده «نظامي چلبي» سرقات ايشيله مشغول اولورموش. او، هر بیر فارس شاعـري، خصوصيله «نظامي گنجوي»نين شعرلريني و شعرلرينده اولان بیت و مصراعلاری «سرقت» ائديب، اؤز كيچيك ديوانینا داخل ائتميشدير. همين ايش ده سبب اولموش كي، «نظامي گنجوي»نين داغیلمیش توركجه ديوانی، اونون آدینا وئريلسين.
مرحوم خالوق ايپکتن طرفيندن چاپ اولموش «ديوان»ـ ین تورکجه و فارسجا بؤلوملري، نظامي گنجوي‌نين قصيده، غزل و روباعيلري ايله قاریشدیریلمیشدیر. او مرحومون نشر ائتديگي بو ديوان اوزرينده بير داها دقيق علمي ايش آپاریلمالیدیر.
سون