دجله و فرات چایلارینین یانلاری، بشریت تاریخینین ایلک مدنیت دۆشرگهسی کیمی، سۆمر تۆرکجهسینین بئشیگی اولموشدور. آذربایجان اوغوز تۆرکلری، اؤزهللیکله بایات عشیرهسینین اسلامیتدن قاباق و سونرا، بؤلگهیه کؤچمهلرینی و یئرلی تۆرکلر و تۆرکمانلار ایله قاریشمالارینی، تاریخی و فولکلور و میتولوژی تدقیقلری ثبوت ائتمیشدیر.
شیعهلیگین گئنیش یاییلماسی، خصوصیله شاه ختایینین قیامی و قیزیلباشلارین استیلالاریندان سونرا، آذربایجانلیلارین نجف، کربلا، کاظمین و بغداد شهرلرینه کؤچۆب، اورادا قالمالاری، شیعی بیر سنّت و دبه چئوریلمیشدیرکی سیّدالشهدا (ع) عشقی ایله باغلی ایدی. بو شهرلره کؤچنلر عمومیتله، علم و ادب اهلی، شاعرلر، نوحه یازانلار و دین عالِملری ایدیلر. بئلهکی صفویهدن بیر عصر سونرا، نجف و کربلا حوزهلری شیعه عالِملرینین ان گۆجلۆ معارف مرکزلرینه چئوریلمیشدیر و ایندیه قدهرده بیزیم آرامیزدا اؤز معنوی اقتدارینی ساخلاماقدادیر. صفویه دؤرۆ و هجری 9- نجو عصرین ایکینجی یاریسیندان سونرا بو مقدس شهرلره کؤچن آذربایجانلیلار آراسینداکی شاعرلر، همین یئرلرده گۆجلۆ آذری ادبیاتی محیطی یارادا بیلمیشلرکی اونا بغداد آذربایجان ادبیاتی عنوانی وئرمک اولار.
1- فضولی و بغدادین ادبی محیطی
فضولینین استعداد و دُهاسینین، همین ادبی محیطین گئنیش انکشاف ائتمهسی و قالارغی بدیعی اثرلر صاحبی اولان شاعرلرین یارانماسیندا، بؤیۆک تأثیری اولموشدور.
بغداد آذربایجان ادبیات تاریخی یازماق آرزوسو، حلهلیک حیاتا کئچیریلمهسهده، گلهجک نسللرین بوینوندا اولان بیر بورج کیمی دورور. بئله بیر ادبیات تاریخی اثرینده کرکوک یازیلی ادبیاتی ایله بغداد آذربایجان ادبیاتینین قارشیلیقلی تأثیرلریده اینجهلنمهلیدیر. بورادا، یالنیز فضولی چاغی بغداد آذربایجان ادبیاتی محیطینه قیسساجا نظر سالاراق، فضولینین چاغداشلاری آراسیندان بعضی شاعرلرین آدین چکیریک.[1]
2- عهدی بغدادی
احمد عهدی بغدادی، فضولیدن سونرا، بغداد شهرینده یارانان اورتاچاغ آذربایجان ادبیاتینین ان بؤیۆک نمایندهلریندن ساییلیر. حسن چلبی اونون حاققیندا اؤزۆنۆن تذکرة الشعرا کتابیندا دئییر:
«عهدی بغدادی، نامی احمد دیر، باباسینا «مولانا شمس» دئرلر ... کندیسی داخی بلغاو شعرا ایله آشنا اولماقلا دیدهی جانی کحل معارف و کمالات ایله روشنای شاهدان بلاغت و بیان ایله درست عهد پیمان ایدی. اگرچی اکثر طائفهی عجم نظم تۆرکیده قاصر و راجل و دقایق خفایات زمان مزبوره غیر واصلدیر. لیکن مزبورون اشعاری رومیانه و استادانه اولماقلا سرحد قبول اهل عرفانا داخلدیر. نئچه زمان استانبولدا مجالس بلیغان زمانهیه شمع اولوب، کاشانهی شهر مزبوردان طالع و لامع اولان بلاغت سحر آفرین مثال پروین بیر یئره جمع ائدیب، تذکرة الشعرا یازمیشدیر.»
احمدی عهدی، اؤز تذکرهسینی هجری 971- نجی ایلینده یازمیشدیر کی الیازمالاری تذکرهی عهدی بن شمس بغدادی آدی ایله بیر نئچه کتابخانادا ساخلانیلیر.[2] بو اثر دؤرد روضهدن تشکیل تاپیر. عهدینین بغداد شهرینده دوغولوب استانبولدا بؤیۆمهسینه باخمایاراق، دیلی، لهجه اعتباری ایله تام آذربایجان شیوهسیدیر. اونون آتاسی، قارداشی، عمیسی، عمی اوغلوسودا شاعر ایمیشلر و بغداددا آذربایجانلی ادبی محیطینده فعال اشتراک ائدیرمیشلر کی عهدی اؤز تذکرهسینده بونلارا اشاره ائدیر.
عهدینین تذکرهسی گلشن الشّعرا آدلانیر. اونون فضولی حاققیندا درین مضمونلو قِیدلرینی، اؤنجه نقل ائتدیک.
3- شمسی بغدادی
عهدینین آتاسی شمسی بیر شاعر اولموشدور. عهدی اونون حاققیندا دئییر:
«... راقم حروفون باباسیدیر ... مثنوی بحرینده اۆچ کتاب نظم ائتمیشدیر. هر بیری مقبول فضلای زمان، پسندیدهی فصحای جهان اولموش، الحق، اول نیکو خصال اولان روشندل مضمون بلاغت نمون بولماقلا بیمثل و سرآمد امثال ایدی .... و طرز غزلده دیوان ترتیب ائدیب، مقبول اهل عرفان اولموشدور.»[3]
قینالیزاده اؤز تذکرهسینده شمسینی ولایت عجمدن روما گلمیش آدلاندیریر و اوندان قالان ده مرغ آدلی بیر مثنوی‌دن آد آپاریر و دئییرکی موضوعو بایقوشون باشقا قوشلارا وئردیگی اؤیۆدلری احتوا ائدیر.
اونون شعرلریندن ایکی نمونه:[4]
تکیهگاه کوهدا واردیر داراغی لالهنین،
بادهی هر رای ایله پُردور قاباغی لالهنین.
سانما هر مهپارهنین بیر زُلف سئوداسینداییز،
درد هجران ایله یا وصلت تمنّاسینداییز.
او، اؤز تذکرهسینده فضولیدنده چوخ حُرمتله یاد ائدیر.
4- حُسنی بغدادی
شمسی بغدادینین قارداشی حسنی‌ـنین آدی، بیر شاعر کیمی، یالنیز قارداشی اوغلو عهدی بغدادینین گلشن الشّعرا تذکرهسینده آنیلیر. بو بیتده اورادا، حسنیدن نقل اولونور:
سانمین بنی چمندهکی گۆل سینه‌چاکییام،
بیر سرو بویلو لاله روخون دردناکییام.
5- رندی بغدادی
حُسنی بغدادینین اوغلو، اؤزۆنه مخصوص اسلوب ایله دیوان ترتیب ائتمیشدیر. او هجری 993 ـنجو ایل وفات ائتمیشدیر. او، فضولی سایاق شعر یازماقدا ماهر و اوستاد بیر شاعر ایمیش:
زخم شمشیرینده سانما قاندورور ای گۆل‌عذار،
آب حسرت بیر جراحت چون دخی آغزیندا وار.
**
بیر نظر گؤرمهسم اول ماه جهان آرایی،
گؤزۆمۆن یاشی وئریر سِیله بۆتۆن دُنیایی.
**
رُخی گۆل‌گون، خطی سبز و گؤز و نرگس، قاشی یای،
عنبر افشان ایکی زُلفۆ تؤکۆلۆب دوشادوش،
قییا باخدی، جانیم آلدی، نازی چوخ، غمزهسی اوخ،
ناگهان عشقه بوراخدی، نه فکر قالدی، نه هوش!
بیر نظر قیلماق ایله ائتدی بنی مست مدام،
رندینی عاجز ائدیب اول صنم اطلس پوش!
6- زهدی بغدادی
رندینین اوغلو و حُسنینین نوهسی، شمسینین نتیجهسی و عهدی بغدادینین عمیسی اولان زهدینی، آذربایجان ادبیاتینین بغداد نمایندهسی و فضولی مکتبینین دوامچیسی آدلاندیرانلار واردیر. اؤز آتاسی رندینین اؤلۆمۆ ایله باغلی دئییر:
آه کیم نخلِ قدی رندینین،
صرصر باد اجلدن سؤندی.
آغلاییب زهدی، دئدی تاریخین:
بیزی یاندیردی فراق رندی.
7- مرادی بغدادی
970 ه. ایلینده وفات ائدن مرادی، گلشن الشّعرا تذکرهسی صاحبی عهدی بغدادینین قارداشی، اؤز عصرینین عالملریندن اولموشدور. معروف بیر مخمس‌ـیندن سونونجو بندی بئلهدیر:
گه شیوه و گه ناز قیلیر جان ایله، گه غم،
کؤنلۆم قوشو پرواز قیلیر کۆیۆنا هر دم.
یاندیم، اریدیم، بس کی مُرادی رخِ زردم،
آچدیم، اوخودوم، قالدی و داغی سنه همدم.
بیگانهیه زنار توتوب جان و تن ایچره.
8- حزنی بغدادی
حزنی بغدادی، بۆتۆن مجلسلرده فضولینین شعرلرینی اوخوماقلا شهرت قازانمیشدیر. اؤزۆنۆنده شعرلری فضولی سایاغیندادیر:
ای وجودون رونق نزهتگه دارالسّلام،
زائر فردوس کویوندور ملایک صبح و شام،
یُمنِ تشریف قدوموندان بولوب فضلِ شرف،
کعبهی اشرف اولوبدور قبلهگاه خاص و عام.
حزنی بغدادینین همده کربلا شهیدلری حاققیندا سوزناک نوحهلری واردیر.
9- علمی بغدادی
ملاحسین فرحشاد علمیدده فصیح شعرلر صاحبی اولماقلا مشهوردور. همده اؤز زمانهسینین مشهور خطاطی ایمیش و بیر مدت بغداددا «کاتب دیوان» وظیفهسی ایله مشغول اولموشدور. او، هجری 1030- نجی ایلده وفات ائتمیشدیر. اونو، فضولی مکتبینین شاعرلریندن آدلاندیرماق اولار:
محو ائیلهدی اغیار خیالاتینی، علمی!
تغییر ائدهمز خاطرینی گرد ملامت!
گؤرۆب بار غمین، بیلدیرمهدیک، رنجیدهییز سندن،
بو معنادان، دلا! غایتده محنت دیدهییز سندن!
10- کلایی کربلایی
فضولینین معاصری و اونون دوستو و مصاحبی ایدی. او، کربلا شهرینده بیر آذربایجانلی عائلهده دوغولموشدور. او، طریقت اهلی اولموش و درویشلر آراسیندا جهان دده آدی ایله تانینمیشدیر. عهدی اؤز تذکرهسینده اونو امیر الکمال جهان دده کلایی آدلاندیریر.
اونون بو بیتی، درویشلر آراسیندا، چوخ مشهوردور:
وئردی تنیم خاکینی، تا یئله دورانِ عشق،
اولدو مسلّم بنا سِیر بیابان عشق!
11- ضایعی بغدادی
اسماعیل حکمتین دئدیگی کیمی: «آذری ادبیاتی ساحهسینه گیرن کلاسیک شاعرلردندیر.»[5]
او، همده بیر عالِم کیمی اؤز عصرینده تانینمیشدیر. عهدی یازیر:
«... اهل علم زمرهسیندن، اوقات شریفین علومه مصرف ائدرکن، ترک ائدیب، اشعار دُرربار جانبینه مایل اولوب عُمر لطیفین اول فنّده حله ضایع ائتمهمیش اصناف شعر، بالکلیه، مسلّم شاعران ساحر و درویش مشرب و پاک مذهب، و هر زبانه قادر و ...
ائشیتدیم گشت ائده‌ر اول آفت جان دلربالرله،
بوگۆن بیر لحظه گؤردۆم، اول داخی یۆزبین بلالرله.
* * *
ای آی ایله گۆن اۆزۆنه حیران گئجه- گۆندۆز،
ای چرخ فلک باشینه قربان گئجه- گۆندوز.
... سرگشته گزر ضایعینین درد دلیندن،
فانوس گیبی گنبد گردان گئجه- گۆندوز.»[6]
12- ذهنی بغدادی
هجری 1020 تاریخینده وفات ائدن عبدالذلیل ذهنی چلبی نجف‌زاده، موسیقی فنلری ایله آشنا و حُسن خط ایله مشهور تۆرکجه دیوان صاحبیدیر.[7] فضولییه یازدیغی بعضی نظیرهلر وار. مثلا:
گئتدی الدن اختیاریم جذبهی دلدار ایله،
دوستلار بیلمم نولور حال احمد مختار ایله.
گۆلسن، آچیلسان رقیب ایله نولا ای غنچه لب،
شیمدیمی اولدو گۆلِ رعنا آچیلماق خار ایله؟
نامهیه سیغماز حدیث شوقی ای ذهنی، مگر،
گاه خال یاره اِشعار ائدهسن اَشعار ایله.
13- حصیری بغدادی
حصیرینین اصلی شیروانداندیر. عهدی بغدادی اونو «شیروانی الاصل صاحب نسل» و شعرلرینی «الفاظ گوهر نثار» آدلاندیریر و بو ایکی بیتی اوندان نقل ائدیر:
تۆرکی وارینجا سؤیله‌رم شعری،
قاتی آرینجا سؤیله‌رم شعری.
بیز بیر یار وفادار گره‌کمزمی، گره‌ک؟
اولیجاق یار جفاکار گره‌کمزمی، گره‌ک؟
14- ضمیری بغدادی
فضولی ایله چاغداش شاعر ضمیری، دیواندان باشقا، یوسف و زلیخا و لیلی و مجنون مثنویسیده یازمیشدیر. عهدی بغدادینین یازدیغینا گؤره، او بغداددا یئرلشیب قالان آق قویونلولارا منسوبدور:
«... اجداد روشن نهادی آق قویونلو طائفهسیندن اولوب، سابقاً دیار بغداددا آیینهی قلبی صفا آئینینه جلا وئرمگین مزبور شهردن تعداد اولونور و لاکن اول پیر روشن ضمیر اولان جوانیده مثال مهر منیر... هر بیر شئیین غورونه ایرمگه علی الفور جدّ و جهد قیلیب، امداد عواطف ربّانی ... بیر کتاب سلیس و خطاب نفیس کی سرگذشت «لیلی و مجنون» دئیو، مانند درّ مکنون تحریر قیلمیشدیر کی عقل ذوفنون مطالعهسینده مفتون دۆشۆب ...»[8]
15- روحی بغدادی
روحی بغدادینین دیوانینین الیازمالاریندان ایندیه قدهر اوتوزا یاخین نفیس نسخه تانینمیشدیر.[9] الیمیزده اولان یگانه نشر ایسه 1287 هـ. ایلینده چاپ اولان کلیات اشعار روحی بغدادی دیر.
اونون شعرلری آراسیندان ان آدلیمی 17 بندلیک بیر ترکیب بندیدیر. دیوان کلّیاتیندا عروضی شعرلرین هر نوعوندان واردیر. اونون دیوانیندا، فضولینین اوغلو فضلی حاققیندادا بیتلره راست گلمک اولار:
سؤز تراکیبه قومای هر کیشینین کاری دگیل،
قدحینی ائتمیهلیم فضلیِ حیران کیمیدیر.[10]
نتیجه: بئلهلیکله گؤرۆنۆرکی بغدادین آق قویونلولار الینده اولدوغو زمان آذربایجان تۆرکجهسی گئنیش انکشاف ائتمیش و آذربایجانلی شاعرلر، ادیبلر عالِملر اورادا یئرلشمیش، بؤلگهنین علمی نبضینی اللرینه آلمیشلار. صفویلرین عراق عربه حاکم اولدوقلاریندان سونرا، همین آخین دوام ائتمیشدیر. فضولی کیمی بیر تایی تاپیلماز علمی - ادبی شخصیت همین چاغین و آخینین طبیعی محصولودور. مدنیّتلرین تلاقیسی دُورۆ و چاغیندا، اۆچ دیللی و دُنیادا تایی تاپیلماز بیر شاعرین ظهور ائتمهسینین کؤکلرینی، اونون منسوب اولدوغو ائللرین تاریخینده آختارمالیییق.
[1] آزاده موسایوا «الیازمالار کتابی ...» اثرینده، بیزدن قاباق (باکی، 2002) بو مسألهیه توخونموشدور.
[2] آزاده موسایوا. الیازمالار کتابی، باکی، 2002، ص 220.
[3] همان، ص222 (گلشن الشّعرادان نقل، ص 150، 16، T سنت پترزبورق الیازماسی).
[4] همان، ص 223.
[5] حکمت، اسماعیل. آذربایجان ادبیاتی تاریخی، باکی، 1926، ص 111.
[6] آزاده موسایوا، ص234.
[7] حکمت، اسماعیل. آذربایجان ادبیاتی تاریخی، باکو، 1926، ص 167.
[8] آزاده موسایوا، ص 238.
[9] همان، ص 7-242.
[10] همان، ص 368.