ایللر کئچدی، 1358- نجی گلدی چېخدې. شاه رژیمی آلت اۆست اۏلدو. ظلمۆن توفاغی داغیلدی. منیم‌ ده اؤلکه‌دن چیخما یاساغیم قالدیرېلدی. تۆرکیه‌یه گئتدیم. استانبولدا «اسکی تۆرک فیلولوژیسی» بؤلۆمۆنده، رحمتلی پرفسور دکتر محرم ارگین ـین  دوقتورلوق طلبه‌سی اولدوم. ایراندان بیرمن، بیرده بیر تۆرکمن اونون طلبه‌سی ایدیک. تۆرکمن قاباقجادان تانیدیغیم، اما اؤزۆنۆ اۏ زمانا کیمی گؤرمه‌دیگیم یوسف آزمون ایدی. منیم اۆچ اوشاغیم، اونون ایکی اوشاغی وارایدی. من استانبوله، او ایسه آنکارادا یاشاییردیق. چوخ تئز دوستلاشدیق. گل- گئت ائله‌دیک. بیر ایل دوستلوغوموزدان کئچمه‌دن من «دستور زبان تطبیقی ترکی آذری و فارسی» یازدیم و او «مبانی دستور زبان ترکمنی» اثرینی یاراتدی. بورادا همین گۆنلری یاد ائده‌رک اۏنون کتابیندان بیر فصل نقل ائدیرم: . . .

تطابق صوتی

در ترکمنی هم همانند دیگر زبان‌های ترکی سه نوع تطابق وجود دارد:

تطابق صائت‌ها

تطابق صائت و صامت

تطابق صامت‌ها

 

تطابق صائت‌ها

تطابق صائت‌ها را از دو جهت مورد بررسی قرار می‌دهیم: تطابق از نظر نازکی و ستبری و از لحاظ منحنی و راست بودن صائت‌ها.

 

تطابق صائت‌های ستبر و نازک

در ترکمنی صائت‌ها از نظر نازکی و ستبری تابع تطابق و هماهنگی هستند. این قاعده در بیشتر موارد در مورد کلمات خارجی نیز صدق می‌کند. اگر در یک کلمه هماهنگی صائت‌ها وجود نداشته باشد، این کلمه ترکمنی نیست. مانند:

نه‌سییخات (نصیحت)

مطابق قاعده‌ی تطابق صائت‌ها، تنها صائت‌های «آ»، «ائ»، «اۏ»، «او» (a, ı, o, u) و یا « ا » (أ)، «ای»، «اؤ»، «اۆ» (e(é), i, ö, ü) می‌توانند در کنار هم دیده شوند:

ماغتئم غولئ، ه‌ر سأحأرده‌ن، سابادان

حالئی غالما بو نالئشلئ دۏغادان

بوتپارازلار بوتدان آلسا مئردادئن

حاجاتئنئ حاقدان دیلأن بولماز مئ؟

Mağtım Ġuli, her séhérden saḅādan

hālıy ġālma bu nālışlı doğādan

butparazlar butdan alsa mırādın

hācatını Haqdan dilén bolmaz mı?

 

ای مختومقلی، هر صبح و سحر

این دعای پر نالش را فراموش نکن

در حالی که بت‌پرست‌ها با پرستش بت به آرزوی خود می‌رسند،

آیا کسی نیست که در درگاه خداوند نیاز خود را به زبان آورد؟

و غیره.

 

تطابق صائت‌های منحنی (مدور) و راست

در ترکمنی تنها در هجای اول صائت‌های منحنی دیده می‌شود. از این رو تطابق صوتی صائت‌های منحنی و راست در یک کلمه تنها از نظر ستبری و نازکی صورت می‌گیرد. یعنی اگر صائت منحنی در هجای اول ستبر باشد (اۏ، او – o , u) ، صائت‌های بعدی « آ » و یا « ائ » (a, ı) خواهد بود و در صورتی که صائت منحنی در هجای اول نازک باشد (اؤ، اۆ – ö, ü) صائت‌های بعدی «ا» (أ) و یا «ای» (e, é, i) خواهد بود:

سؤزیم نه‌سییخاتدئر بیر غولاق سالئنگ

به‌نده‌سی مه‌ن سؤزه حئرئیدار غولئنگ.

sözim nesiyxatdır bir ġulaq salıng

bendesimen söze hırıydār ġulıng

گوش دهید سخنم نصیحت است،

بنده‌ی آنم که به سخنانم اهمیت قائل است.

و غیره.

صائت‌های هجای دوم در بعضی موارد ممکن است تحت تأثیر صائت منحنی در هجای اول مدوّر به نظر برسند. این‌ها کاملاً منحنی نیستند و به صائت‌های راست نزدیک‌تر هستند، مانند:

صدای « آ » (a) در بۏلان (آنچه می‌شود) bolan ، دۏلان (آنچه پر می‌شود) dōlan ،

صدای « ائ» (ı) در بۏلئپ (شده) bolıp و « ای » (i) در بؤلیپ (تقسیم کرده)  bölip و غیره.

در جمهوری ترکمنستان شوروی، در اولین کنگره‌ی زبان ترکمنی 19 – 23 ماه مه 1936 آوردن حروف صدادار منحنی (گرد، مدوّر) تا دومین سیلاب مجاز شمرده شد. مطابق این قاعده، حروف صدادار منحنی در هجای اول (اۏ، اؤ، او، اۆ – o, ö, u, ü) با حروف صدادار منحنی در هجای دوم (او، اۆ- u, ü) هماهنگی دارد. یعنی:

 

یادآوری

در زبان ترکمنی در هجای دوم صدای «اۏ» و «اؤ» (o, ö) وجود ندارد. کلمه‌ی بولونوق bolonōq که از عبارت بۏلانی یۏق bolanı yōq (نمی‌شود، نشد) اشتقاق یافته است، حالت استثنایی دارد.

 

تطابق صائت و صامت

در ترکمنی صامت‌های «غ» (ġ)، «ق» (q) و «خ» (x) تنها درمجاورت صائت‌های ستبر « آ، ائ، اۏ، او » ( a, ı , o, u ) می‌توانند دیده شوند:

غارئیپ (غریب، فقیر)             ğarıyp

قارار (قرار)                        qarār                  

ائقرار (اقرار)                       ıqrār                  

آخمات (احمد)                    Axmat                

صامت‌های ک ( k ) و گ ( g, ğ ) هم با صائت‌های نازک می‌آیند:

گه‌لدی (آمد) geldi ، گه‌ره‌ک (لازم) gerek ، که‌سمه‌ک (بریدن، ته‌دیگ) kesmek و غیره.

صامت‌های دیگر می‌توانند در جوار هر دو نوع صائت (ستبر و نازک) دیده شوند.

 

تطابق صامت‌ها

در بعضی از زبان‌های ترکی، بخصوص در زبان ترکی ترکیه (ترکی استانبولی)، صامت‌ها از نظر طنین‌دار بودن و گنگی با هم هماهنگی دارند. بر طبق این قاعده تنها صامت‌های هم‌نوع می‌توانند در کنار هم باشند.

در ترکمنی چنین قاعده‌ای وجود ندارد. صامت‌های طنین‌دار و گنگ می‌توانند در کنار هم قرار گیرند:

آتدئ (انداخت) atdı ( «د» طنین‌دار، «ت» گنگ)

آشدئ (رد شد) āşdı («ش» گنگ، «د» طنین‌دار)

 

تشابه صوتی

بعضی از صداها وقتی که در کنار هم قرار می‌گیرند تشابه صوتی بوجود می‌آید. یعنی یک صدا، صدای مجاورش را شبیه خود می‌سازد. این حالت بیشتر در زبان گفتگو دیده می‌شود. کلماتی که در آن‌ها تشابه صوتی وجود دارد، در زبان ادبی به کار برده نمی‌شوند. صداهایی که در کنار هم تغییر پیدا می‌کنند از این قرارند:

ن د = ن ن  n n = n d                                                                    

مه‌ندن = مه‌ننه‌ن (از من)  mennen = menden                                    

م ب، ن ب = م م  m m = n b , m b                                                 

سۏم بۏلماق= سۏم مۏلماق (سرپا ایستادن) som molmaq=som bolmaq 

گۆم بۏلماق = گۆم مۏلماق (گم شدن) gümmolmaq                               

ل د = ل ل l l = l d                                                                        

گه‌لدی = گه‌للی (آمد) gelli = geldi                                                    

آلدی= آللی (گرفت) allı = aldı                                                            

و غیره.

 

کاهش صوتی

در بعضی موارد، بعضی از صداها (صامت صائت و یا هر دو ) ممکن است از کلمه حذف گردند. تغییر صدا که در بعضی از افعال پیش می‌آید کاهش محسوب می‌گردد. (رجوع کنید به بحث مربوط به صائت‌های کشیده)

به‌ره‌ر = بییر (می‌دهد)  biyr = berer                                                    

بۏلار = بۏر (می‌شود)  bōr = bolar                                                      

و غیره.

در محاوره کاهش صوتی زیاد دیده می‌شود. از استعمال آنان در زبان ادبی باید اجتناب ورزید:

آلیار = آلیا (می‌گیرد) alyā = alyār                                                      

بار = با (هست) bā = bār                                                                  

دأل = دأ (نیست) dé = dél                                                                 

کیتاپلارئم = کیتاپلام (کتاب‌هایم) kitaplam = kitaplarım                   

دوریارئن = دون (می‌ایستم) duryārın = dūn                                        

دوریارئس = دوس (ایستاده‌ایم) duryārıs = dūs                                     

باریارئس = باریاس (می‌رویم) baryārıs = baryās                                  

اۏقئیپ یؤرین = اۏقئیپ بؤن (مرتب می‌خوانم، دارم می‌خوانم)

oqıyp yörin = oqıyp bön                                                              

و غیره.

 

افزایش صوتی

در بعضی از کلمات وقتی تلفظ حرف اول کلمه ایجاد اشکال می‌کند، ممکن است حرفی به اول کلمه اضافه گردد. مانند:

اره‌جه‌پ (رجب) Erecep                                                                    

ائراخمان (رحمان) Iraxmān                                                                 

ائرادئیا (رادیو) ırādıya                                                                       

هامراق (مهربان) hamraq = h-amraq                                                

و غیره.

 متن فوق خلاصه‌ای از نگاشته‌های استاد دکتر حسین محمدزاده صدیق درباره‌ی مبانی دستور زبان ترکمنی است. متن کامل این نوشتار در کتابی که بدین منظور توسط ایشان تالیف شده است، در آینده منتشر خواهد شد.

نوشتن دیدگاه

نام

آدرس پست الکترونیکی

مرا برای دیدگاه‌های بعدی به یاد بسپار

تصویر امنیتی جدید

ارسال

لغو