سلسله‌ی مولویه و شیخ شهاب‌الدین اهری
شیخ شهاب‌الدین محمود عتیقی اهری بن عبداللطیف بن‌الشیخ عمادالدین محمد بن الشیخ یحیی بن الشیخ محمد شیخ شهاب‌الدین سهروردی[1] به اشاره‌ی شیخ رکن‌الدین سجاسی در اهر، خانقاهی ترتیب داد و به هدایت و ارشاد طالبان حق و سالکان طریقت پرداخت و به مقام قطب نائل آمد.
رکن‌الدین سجاسی، مرید قطب‌الدین ابهری و او نیز خلیفه‌ی ابوالنجیب عبد‌القادر سهروردی بود و او از طریق نجم‌الدین کبری (م. 618 هـ .)، مرشد سلطان العلما و سلسله‌ی مولویه محسوب می‌شود.[2]
بدین گونه گوئیم که سلسله‌ی مولویه که از زمان سلطان ولد - فرزند مولانا جلال‌الدین رومی- آغاز شده است، وابستگی تاریخی به سلطان العارفین و قطب سلسله‌ی شهابیه‌ی شیخ شهاب‌الدین محمود عتیقی اهری دارد. در اصل پیران سلسله‌ی مولویه را عقیده بر این بود که مولویه برگرفته از خلوتیه و شهابیه و ملامتیه‌ی بایرامیه است و «مولویان در اسم دوم باقی مانده‌اند و در سلسله‌ی آنان رشته‌ی ارشاد قطع شده است.»[3]
در این گفتار کوتاه ضمن معرفی یک اثر نو یافته در باب مکتب مولویه به ذکر و معرفی برخی از شعرای این سلسله می‌پردازیم. اثر نو یافته، «تذکره‌ی مجالس» نام دارد. نسخه‌ی منحصر به فرد این کتاب که احتمالاً به خط خود مؤلف است، در کتابخانه‌ی شماره یك مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. این اثر گرانقدر به ضمیمه‌ی «دیوان غریبی» و «رساله‌ی یوحنا» در یک مجموعه گرده آمده است. مؤلف اثر، «غریبی تبریزی» نام دارد و در زمان شاه تهماسب صفوی در تبریز می‌زیسته است. وی در این اثر در ذکر «امام‌الخلوتیه ابراهیم زاهد گیلانی» طریقت او را از طریق جمال‌الدین تبریزی به شیخ‌شهاب‌الدین عتیقی اهری می‌رساند و گوید که طریقت « اردبیلیه» و یا « صفویه» ارادت خاصی به شیخ شهاب‌الدین اهری دارند و از چله‌نشینی دراویش صفویه در بقعه‌ی شیخ شهاب‌الدین و زیارت شیخ صفی و شیخ جنید و شاه اسماعیل یاد می‌کند. [4]
می‌دانیم که در «عالم آرا»ی عباسی هم مکرر از مسافرت‌های شاه عباس و شاه اسماعیل و شیخ صفی و شیخ جنید و از بیتوته کردن شاه عباس و شیخ بهایی در بقعه‌ی شیخ شهاب یاد شده است.
تذکره‌ی مجالس با ذکر مولوی شروع می‌شود و در آن پنجاه و سه تن از دراویش مولویه معرفی می‌شوند که عبارتند از: مولانا شیخی، حمزه‌وی، احمدی، نظامی چلبی، روشنی دده، مولانا حسن، احمد پاشا، سجودی، جم سلطان، سعدی چلبی، سوزی، جعفری مداح، جعفری چلبی، صافی، قرملی حمزه، امیر چلبی امیری، طالعی، درونی، مولانا صفی، روانی، وداعی، نشانی، ملیحی، مهری، آفتابی، نجاتی، صنعی چلبی، هلالی، عمری، اسحاق چلبی، نجومی، مولانا قندی، شیخ ابراهیم گلشنی، درویش علی اصولی، بابا دراز شوقی، احمد بیگ، ذاتی، فرخ بیگ، عطایی، اشتیاقی، سریری، مآلی، اسلام اوغلو جدیدی، علی بیگ ضعیفی، مولانا شکری، آهی، فوری، عبدالعلی افندی حلمی، مولانا حسن خلیفه حمیلی، شاهدی دده، حکیمی، لطف‌الله چلبی غباری، لطیفی.
در این اثر، پیرامون هر یک از این عرفا، زندگی و اندیشه‌ی آنان آگاهی‌هایی داده شده است و از اشعار آنان نیز نمونه‌هایی نقل شده است. [5] در این اثر درباره‌ی مولوی چنین آمده است:
«. . . اعلم المحققین و افضل‌العارفین، فریدالملة والدین مولانا جلا‌الدین قدس سره . . . »
از دیگر آثاری که در باره‌ی سلسله‌ی مولویه و ارتباط آن با طرائق خلوتیه و بایرامیه و جز آن و وابستگی به شیخ شهاب اهری می‌توان آگاهی‌هایی به دست آورد، عبارتند از:
1. اسرار‌العارفین و سراج الطالبین اثر درویش علی اسماعیل، متوفی در 1128 هـ .
2. تذکره‌ی اسرار دده، تألیف محمد اسرار دده، متوفی در 1211 هـ .
3. ثواقب المناقب اثر عبدالوهاب بن جلا‌الدین محمد همدانی.
4. حدیقة‌الجوامع تألیف حافظ حسین ایوان سرایی، متوفی در 1201 هـ .
5. سفینه‌ی نفیسه فی‌مناقب المولویه.
6. سماع خانه‌ی ادب تألیف علی انور.
7. مجموعة التواریخ المولویه.
8. مناقب حضرت مولانا.
9. مناقب العارفین اثر افلاکی احمد دده.
10. مناقب العارفین و مراتب الکاشفین. [6]
اما سخن گفتن در باب مثنوی‌گویان و سرایندگان نام‌آور سلسله‌ی مولویه بس دشوار است چرا که این بزرگان در گستره‌ای وسیع در خاک ایران زمین می‌زیستند و در پهنه‌ای گسترده از رود سند تا سواحل مدیترانه نام آور شدند. در این گفتار از چند تن که اشاره‌هایی نیز به سلسله‌ها و طریقت‌های بایرامیه، خلوتیه و شهابیه دارند یاد می‌کنیم:
1. حاج بایرام ولی از مریدان حامدی اردبیلی بود و پس از رحلت او به مقام شیخی رسید و به دستگیری مریدان پرداخت و خود را به طریقت بایرامیه منسوب می‌دانست.
2. احمد افلاکی دده (م. 761هـ .) فرزند اخی ناطور، متولد قونیه، در جوانی در نجوم سرآمد زمان شد و از این رو به «افلاکی» مشهور گشت. جانشین مولوی و صاحب مناقب العارفین است که در سال 754 هـ . تألیف کرده است.
3. عاشق پاشا از اهالی خراسان و خوارزم در قرن هشتم هجری، صاحب مثنوی «غریب نامه» در اقتفای مثنوی مولوی، مرکب از ده دفتر است که در جایی از شیخ شهاب‌الدین سهروردی جد شیخ شهاب‌الدین محمود عتیقی اهری سخن می‌گوید.
4ـ بایرک قوشچی‌اغلو یکی از بزرگانی که خود را به طریقت خلوتیه منسوب می‌داشت و در میان پیروان این طریقت و سلسله‌ی «قیزیلباشیه» به مقام قطب نائل آمد.
5. روشنی، از درویشان مولویه‌ی تبریز که در قرن نهم در تبریز، خانقاه بزرگ مولویه بنا نهاد و با سید یحیای شیروانی محشور بود.
6. ابراهیم شاهدی از اقطاب فرقه‌ی «وفائیه» که از طریقت مولویه منشعب شده است. شاهدی در سال 957 هـ . در گذشت. از آثار او وحدت، گلشن اسرار و تحفه‌ی شاهدی معروف است.
7. یوسف سینه چاک، وابسته به طریقت گلشنیه از طرائق سلسله‌ی مولویه تبریز است. کتاب «جزیره‌ی مثنوی» از اوست.
8. ابراهیم گلشنی از درویشان تبریز و مؤسس فرقه‌ی« گلشنیه» از طرائق مولویه است. درباره‌ی او «مناقب ابراهیم گلشنی» از سوی محیی گلشنی در قرن دهم تالیف شده است. این کتاب به ضمیمه‌ی «شیوه‌ی طریقت گلشنیه» چاپ شده است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] ـ روضات‌الجنات، تصحیح و تعلیق حسین سلطان القرایی، تهران، 1344، ص 565.
[2] ـ سپهسالار فی مناقب خداوندگار، تهران، ص 9.
[3] ـ سفینه‌ی نفیسه فی مناقب‌المولویه، اثر ثاقب مصطفی دده، چاپ مصر، ص 207.
[4] ـ تذکره‌ی مجالس، نسخه‌ی خطی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ص 19.
[5] ـ برای تفصیل رک. سیری در اشعار مکتب مولویه، اثر نگارنده، ص 129.
[6] ـ نقل از: سیری در اشعار مکتب مولویه، ص 134.