Rədd olsun oltimatom!
Tehrana gələndən iki il sonra,
Yeddi Azər günü, gün orta çağı,
Məclisdə oxundu bir oltimatum,
Rusiyyə İrana demişdir: «- yağı!
Gəlirik qəzvinə ordu salmağa,
Saldatlar, qazaqlar cənuba axır!
Körfəzin, Ümmanın isti suyundan,
İngilisdə durub Şiraza baxır.»
Ölülərə tapan qorxaq Əcəmlər,
Məclisdən çıxaraq getdilər evə.
Alçaqlar şə′ninə xətər gəlməmiş,
Əymişlər şeytana, əymişlər devə.
Minlər arvad kəfən geyib gəlirdi,
Qorxaqlar məclisi tərk edib getdi.
Xiyabani birdən ayağa qalxdı,
Tiribun dalında gör nələr etdi:
«- Dinlədim mən Rusun oltimatomun,
Nədən oturubsuz böyləcə susğun?
Mən bir İranlı tək edirəm heyrət,
Siz nədən etmirsiz zərrəcə himmət?
Cəvabı verilmiş oltimatomun,
Üç-dörd yüz il qabaq, bunu siz bilin!
Muzakirəyə mi qoyubsuz bunu?
Durun yığışdırın bəsatınızı!
Millətin əldəki istiqlaliyyəti,
Vergidir, yıxanmaz kimsə milləti.
Mən vergi sayıram, Allah vergisi
Təbii həqləri, fitri nəfəsi.
Kafir Rus bu işlə haraya gedir?
Bu oltimatom, bu həqqi nəfy edir.
Ucadan deyirəm cəsarət ilə,
Sizə söyləyirəm mən qeyrət ilə,
Verməz istiqlalın əldən bu millət,
Rus bağırmasa nə olmuş illət?
Qoy Ruslar da yığsın ağlın başına,
Bir baxsın ölkəmin qoca yaşına.
Qoy Tezar düşünsün, bir fikr eyləsin,
Kimsə ağıl qoysun, ona söyləsin,
Geri alsın bugün oltimatomun,
Dünyada qılmasın Rusları zəbun...
Düşmənin başına yendirrəm batum,
Rədd olsun həmi Rus, həm oltimatom!»
***
Xiyabani yendi, «Hacı Şeyx Riza»,
Sonra «Şeyx İsmail» çıxdı minbərə,
Göylərə yağırdı atəşin sözlər,
Solmuş bir tərəfdə «Vüsuquddövlə»!
Oltimatomu rədd etmişdi məclis,
Millət dayanmışdı Tezar önündə.
Vırnıxırdı hər gün Rus nökərləri,
Bəlkə xəfələsin milləti birdə.
Qartal qanadı
İki həftə sonra məclis bağlandı,
Erməni «Yeprim Xan» sərkərdə oldu.
Təbrizdə Tehranda qanlar töküldü,
Yenə azadlığın gülləri soldu.
Güllələr yağırdı xiyavanlarda,
Qız oğlan sinəsin gərib gedirdi.
Mərmilər deməz ki geri qayıdın,
Yeprim Xan, etdiyin burda edirdi.
Nəzmiyyəni Qacar Yeprimə verdi
«- Analar, bacılar!» demədi, deməz.
Bilmirdimi məgər Vüsuquddövlə,
«- Bizim evladımız!» Yeprim söyləməz?
Özündən saymaz o müsəlmanları,
İnsanlıq düşünməz, anlamaz şərəf.
Yeprim qırar bir bə bir insanları,
«Şeyx» ilə o özün bilirmiş tərəf.
«Fəzlullah Nuri»ni öldürən qatil,
Xiyabanini də axtarmaqdaydı.
Onun görüşüncə şərr baxışınca,
Xiyabani cayır bir neçə aydı.
İslamdan danışır, təqvadan deyir,
Ədalət sözünü dilə gətirir.
Minbərlərə qalxır, mövizə edir,
Millətə Qur′andan peyğam yetirir.
Yeprim Xan zirvədən qorxan Erməni,
Onca ölməlidir belə bir malla.
Yeprim Xan, bir alçaq – qaranlıq dərrə,
Qanad göstərənməz qartallar ona.
Eşitdi, gələcək «Səbzə Meydan»a,
Bugün xiyabani nütq eyləyəcək.
Hənnânə üstünə çıxacaq o şeyx,
Millətə atəşin söz söyləyəcək.
Xiyabani gəldi bir saat yarım,
Danışdı Tehranda, Səbzə Meydanda.
Yeprim muzdurları gizlənirdilər,
Qartal qanadını açan zamanda.
Kimsə tutanmadı Xiyabanini,
Aradan çıxartdı millət rəhbərin.
Yeprim, alçaq, zəbun bir köpək kimi,
Heç fürsət tapmadı düşünsün dərin.
Hiylə-kar, keyd etdi, hiylə eylədi,
Özünə qaytarır Allah hiyləsin.
Bitmir bu mâcəra, qan ağlır Təbriz,
Görəlim nə olur, nə olur, deyin!
Həqqə baş əyən ulu
Acı xəbər vardır Təbriz şəhrindən,
Atəş atəş üstə yağdırır düşmən.
Rus qonsulu yuva orada salmış,
İngilizlə birgə bir qərar almış:
Öldürəcək bütün azad-xahları,
Xoş bir rəqs edəcək «Kreml»ə sarı.
Tasua günüdür yer-göy qan ağlır,
Təbriz kəfən geyib ürəklər dağlır.
Deyir: «- Heyhat! Heyhat! Boyun əymərik
Zillətə, xarlığa sarı getmərik!»
Hər yandan qalxıbdır novhələr səsi,
Köksündə həbs edir hər kəs nəfəsi.
Siqət-ul İslami qonsul çağırır,
«- İmzala kağızı!» deyib, bağırır.
Baxir bir kağıza, Siqət-ul İslam,
Yazıb: «- Təsdiq edir hər əhl-i kəlam,
Ki Rus saldatları təbrizdə qalsın!
Allahda Ruslardan qoy razı olsun!»
Dedi: «- Mən kəsərəm öz əllərimi,
İmzalasa bunu bil, bir gəl bəri!»
Rus qonsulu gəlib yaxınlaşanda,
Siqət-ul İslam vurdu bir silli ona.
Dedi: «- Mən azadə imam quluyam,
Həqqə baş əymək çün, belə uluyam.
Nahəqqə sarı bil əl uzatmaram,
Həqqi üç-beş günlük ömrə satmaram.
Vəlov muqtədama qavuşam bugün.
Dur yığışdır donun, Təbrizdən sürün!»
Qonsul Əmr eylədi «- Həbs edin bunu!
Görəcək nə olar bu işin sonu!»
***
Aşura gecəsi saat iki di,
Dedi Siqət-ul İslami vurdu cəlladlar.
Ən ülvi məhəbbət sarmış könlünü,
Bunu bilməyirlər o qəsb-karlar.
Su da vermədilər dəstnamaz alsın,
Təyəmmüm edir o, qılır namazın.
Qonsul yeddi yuxu içinə cummuş,
Allahla edir o raz o niyazın.
Aşura şəhidi
Səhər olur, səhər, Aşura günü,
Onu gətirdilər bir aslan kimi.
Elə durmuşdu ki qonsulxanada,
Qullədən görünən asiman kimi.
Bir də Şeyx Səlimi, Məhəmməd Qulu,
Ağa Məhəmmədi, Sadiq-ol Mülkü,
Ziya′-ol Üləma, Qədir, Həsəni,
Çəkdi dara, orda, o gün, o tülkü.
***
Dar ağacı altda dedi o ulu:
«- Şâhid ol gilən sən Ya Rəsul Allah!
Dinivi saxlamaq üçün ölürəm,
Bundan başqa məndə yoxdur bir günah.»
O vaxt qırx günədək ağlaşdı Təbriz,
Aman, dayan yenə qan yaşdı Təbriz:
«- Ürəyimdir yanır, göz yaşım axır,
Acı əhvalatım yandırıb yaxır.
Necə dözmək olar bu fəzâhətə,
Dözüm daşır ürək köksümdə çaxır...
«Rizayi»dir deyir bu mâtəm içrə:
«Siqət-ul İslam» məslub olmuş, dik baxır...»
***
Xəbərdən sarsıldı çox, Xiyabani,
Göz yaşı axıtdı, acıdı canı.
Ailəylə birgə Məşhədə getdi,
Dərgəhinə qərib imamın yetdi.
Üç ay qaldı orda qərib kimsəsiz,
Onsuz da qurbətə düşmüşdü Təbriz.
«Səməd Xan» at çapıb şəqqələyirdi,
Rusa sığınmışdı, yeyin gedirdi.
Səfər və siyahət
Xiyabani çıxdı səfərə ordan,
Bakıya Tiflisə getdi durmadan.
Ordan Dağıstana, Maxaç Qalaya,
Hər şəhrə, hər kəndə, hər bir obaya,
Getsədə Təbrizi düşünürdü o,
Təbriz havasilə üşünürdü o.
Qalmışdı oğulsuz, qalmış kimsəsiz,
Rusun atəşində yanırdı Təbriz.
Bir gün birdən dedi Maxaç Qalada:
«- Təbrizə gedirəm!» durdu ayağa.
Kimsə qabağını ala bilmədi,
Ona boyunduruq sala bilmədi.
***
Dünyada utuzan utan da olar,
Bir çox güllər olur, açmadan solar.
Vəlâkin yanılmaz ulu qəhrəman,
Uduzmaz sədaqət, uduzmaz vicdan.
Ürək eşq evidir kimsəyə satmaz,
Qəflət yuxusundan oyanan yatmaz.
«Qəhrəman gözləyir yaralı Təbriz»
Xiyabani dedi: «- Day sağ qalın siz!»
Bir baş ordan getdi «Badamçı» gilə,
Rusun qəddarlığın o bilə-bilə.
***
Təbrizə gələndən neçə ay sonra,
O e′tiraz etdi qəsb-karlara.
«Protesto» yazdı, yaydı hər yana,
Aşiqlık salmışdı onu gümana!
«Ədəbi əncümən» Təbrizdə qurdu,
Şe′rlər yazırd, qızdırırdı yurdu.
Üç il sonra qaçdı Şuca′ü ddövlə,
Tiflisə yerləşdi, bitdi vəlvələ.
Tezar da yıxıldı, inqilab oldu,
İmpiratorluğun gülşəni soldu.
Həqqin dönməz üzü qələbə çaldı,
O gün müstəz′əflər öz həqqin aldı...
Hələ qalsın, bunu yazaram sonra,
Bizim məktəbimiz uludur, bala!
Həqdən qaynaqlanmış, millət yoludur,
Əli(s)nin qılıncı, həqqin qoludur.
Mən də əyri getdim keçmiş günlərdə,
Çox qusur etmişəm bu az ömrümdə.
Mən öz millətimdən əfv istəyirəm,
«- Məni bağışlasın Allah!» deyirəm.
Qələmim yorğundur, ürəyim xəstə,
Gəl keçək gül qızım, tez mətləb üstə.
Təcəddüd
Dörd yüz səksən nəfər gəldi Təbrizə,
İstibdad çökmüşdü o zaman dizə.
Xiyabani yığdı onları həmən,
Dünyanın hər bir yer, hər nuqtəsindən.
Beş il qabaq tə′til olan firqəni,
Bir daha diriltdi, qurdu binəbi.
Konfrans eylədi Təbriz şəhrində,
Eyalət məclisi qurmuşdu firqə.
«Təcəddüd» yarandı bir orqan kimi,
Seçildi böyük şeyx, nigəhban kimi.
«Təcəddüd» bürüdü hər kəndi, şəhri,
Birinci sayının beləydi titri:
«- Həqiqət işığı parlayacaqdır!
Dünyanı azadlıq, həqq alacaqdır.»
İbrət aynası
Doxsan altıncı il xurdad ayında,
Beş il can yanğısı çəkdikdən sonra,
Şəhidlər məzarın ziyarət etdi.
Xəlq hamı yollanıb qəbr üstə getdi,
Sarmışdı vətəni sanki ilk bahar.
Dəstələr bir səslə oxuyurdular,
«Safi»nin qoşduğu qəmli novhəni
Təhrik edirdilər hər dinləyəni:
«- Ey vətənə bəzl eləyən nəqde can,
Millətə dar üstə verən imtəhan.
Məhv ola müşkildi bu nam o nişan,
Qanla səfa tapdı bəhar-i vətən!»
Xiyabani qalxdı Hənnanə üstə,
Millət yanın aldı, çox, dəstə-dəstə.
Dedi: «- Bugün məslək qələbə çaldı,
Əqidə hər nəyi altına aldı.
Qovmiyyət, milliyyət, daha nə demək,
İnsaniyyət yolun biz gərək gedək.
İbrət aynasıdır bugün, intibah,
Şəhid məzarına çiçək qoyulur.
Dünən Təbrizlini güllələyən Rus,
Bugün təkəbbürdən, kindən soyulur.»
Təbrizdə qıtlıq
Xiyabani oldu firqə başçısı,
Bu bir məqam idi millət seçgisi.
Firqəni dəyişdi, tövseə verdi,
Bir neçə şura da o tə′sis etdi.
Təbrizdə baş verdi ölümcül qıtlıq,
Ölüm çökdü şəhrə hey qırıq-qırıq.
«Âzuqə şurası», «Dar əl-Məsâkin»
Xiyabani qurdu, o idi əmin.
Buğda toplayırdı, çörək yapırdı,
Hər yeri gəzib bir az un tapırdı.
Qoymurdu qırılsın kasıb, kusubu,
Həqq fağırlarındır, bilirdi bunu.
Lakin əngəllədi «Şərifüddövlə»,
Firqənin işini, həqq bilə-bilə.
O difa′ edirdi möhtəkirlərdən,
O qanmaz nə namus, nə el, nə vətən!
Lakin namussuzun hərəkətləri,
İyidləri çəkir hər vaxt irəli.
O zamanda Təbriz bir daha qalxdı,
Dərədən yüksəlib zirvəyə baxdı.
Qoymadı dayansın daş daşın üstə,
Millət çıxdı çölə çox, dəstə-dəstə.
«Şərifüddövlə» də Tiflisə getdi,
Şoca′dövlə kimi it təki itdi.
Seçgilər başlandı iki il sonra,
Səs verdi Təbrizli bu səsə, haya.
Doqquz nəfər vəkil, həmvətən seçdi.
Onların altısı firqə üzviydi.
Aldı Xiyabani doqquz min səsi,
Ələ gətirmişdi güclü nəfəsi.
Bir daha tapıldı «Vusuquddövlə»
İngilizlə verdi birdə əl ələ.
Min doqquz yüz on doqquz ad ilə,
Tanınan anlaşma almışdı ələ.
Şeyx Məhəmməd bunu bilcək atlandı,
Yenə də töhmətə-şərrə qatlandı.
Adlandırdı onu: «- bir vərəq parə
Day qoya bilməzsiz xəlqi avârə!»
Rüşvət önərmişdi Xiyabaniyə
Ol vusuquddovlə, on beş min lirə!
İngiliz salmışdır onu lap ələ,
Tanımırdı Türkü bu tülkü dövlə!
Türkün şərəfini hər topraq deyir,
Hər kəs Türk önündə başını əyir.
Xiyabani yurdun əsil Türk oğlu,
Ürəyi eşq ilə həm kinlə dolu.
Təmiz vicdan
İlhamın almışdı peyğəmbərlərdən,
Ona güvənirdi bu böyük vətən.
Qur′an yolçusuydu, təqva rəhbəri,
Hər günahdan iraq, hər suçdan bəri.
Əbədi bir məktəb ona ruh vermiş,
Şeytan qarşısında sinəsin gərmiş.
Əli(s) haraylamış, Hüseyn(s) çağırmış,
Azadlıq səsləmiş, həqqi bağırmış.
İnsan səadəti onun şuarı,
Və′də vermiş xəlqə ilkin baharı.
Necə birgə olar yəzdanla şeytan?
Huş elə, sən qızım, düşün bircə an:
Ədalətdən, həqdən doğulan insan
Yönəlməz nahəqqə, şərrə heç zaman.
Xiyabani yə′ni: ədalət səsi,
Məhəmməd(s)in savı, Qur′an nəfəsi.
Ülvi bir səmadan gəlmişdir adı,
Təbrizli vermişdir ona inadi.
Dayanmışdır ona, inanmış ona,
Xəyanət mi edər o rəhbər buna?
Təmiz vicdanına mən də heyranam,
Bir Təbrizli Türkəm, âdi insanam.
Nə yalnız yazıram mən ona nəğmə,
Dünya heyran qalmış əməllərinə.
Vuqarın önündə dağ da baş əyir,
Göylər yerə yenir, «əhsəntüm!» deyir.
Əlqərəz, dövlənin önərdikləri
Rədd oldu, əlində qaldı rüşvəti.
O salih bəndənin təmiz vicdanı,
Tanımaz dövləni, şahı, sultanı.
Major Biyorlinq!
Təbrizə bax gilən, Tehran neylədi,
Bir murdar kafiri hakim eylədi.
Major Biyorlinqi bura göndərdi,
Çərxin gedişini sanki döndərdi.
O, «Fukul Kulu»nu etdi muavin,
Müsəlman irzinə olmuşlar əmin!
Gəlmirdi təbrizdən həyat nəfəsi,
Hər yerdən qalxırdı e′tiraz səsi:
Xiyabani çıxdı minbər üstünə,
«Məhəlli məclisi» qurmuşdu yenə:
«- Təbrizə ihanət edibdir Tehran,
Bunu unudamaz heç bir qəhrəman.
Vusuquddövləyə dözənməz Təbriz,
Didim-didim edib dağıdarıq biz.»
Bu sözlərdən sonra qopdu ulu hay,
Küçələrdə qalxdı səs-küy, hay, haray.
«Xiyabani», «Rabit», bir də «Fıyuzat»,
Düşmənin üstünə çapırdılar at.
«Sultan əl-odəba»da həmrah oldu,
«Təcəddüd» yerində hey′ət quruldu.
«Qardaşlar dinləyin» dedi o malla:
«Biz hara, Vusuquddövlələr hara?
On dörd il vuruşmuş qocaman Təbriz,
İstibdaddan burda qalmamışdır iz.
Necə indi gəlsin Vusuquddövlə,
Alsın bu şəhəri bir daha ələ?
Major Biyorlinqi hakim mi qılsın?
Təbriz evladı da dayanıb dursun?
Məhəmməd Əli Şah, Şoca′oddövləni
Bu şəhərə xor baxan hər bir gələni,
Dizə çökdürmüşük, indi susaq mı?
Bu da bir rəngdir mi? Bu da boyaq mı?»
Qiyam
«Təcəddüd» evində hər gün danışır,
Xiyabani coşur, ürəkdən daşır.
Tarix fərvərdinin on yeddisiydi,
Min iki yüz doxsan doqquz iliydi.
Təcəddüd evində toplandı hamı,
Ki nə olacaqdır rəhbər pəyamı?
«Nobar»da tutmuşlar «Mirza Bağır»ı
Major almamışdır əmrini geri.
Silahlı cəvanlar bağladı dəstə,
Birdən yügürdülər Biyurlinq üstə.
O azadi-xah da azad olundu,
Majorun heybəti bərbad olundu.
Sabah çərşənbəydi cəlallı bir gün,
Bax, Təbriz Majora söylədi: «Sürün!
Dur tökül eşiyə, qiyam olacaq,
Vusuquddövlənin rəngi solacaq!»
Bazar da bağladı, mədrəsələrdə,
Gəldi şəhrə hamı çox, dəstə-dəstə.
Silahlar göylərdə o gün oynadı,
Şö′lələndi Şeyxin dərin inadı.
Major titrətməyə düşdü qorxudan,
Bir daha qalxmışdı Azərbaycan.
Çərşənbə gecəsi «Fukul Kulu»la,
Tehrana süründü o, qorxa-qorxa.
Qiyamın sabahi, cumə axşamı,
«Təcəddüd»ə doldu bir daha hamı.
Xiyabani seçdi «Müdirə Hey′ət»,
İşıqlar saçırdı, şəhərə, qeyrət.
Günəş saçaqların açmışdı o gün,
Təbriz diri idi, gəl bircə düşün,
Hər yerdən gəlirdi həyat nəfəsi,
Azadlıq, hüriyyət, istiqlal səsi.
Əzan verilirdi minarələrdən,
«Allah-u Əkbər» ilə dolmuşdu vətən.
Müdirə Hey′əti verdi bir e′lan:
«Ağlın başa yığsın!» dedi: «qoy, Tehran!»
Belə deyilirdi bəyaniyyədə:
«Əcnəbi nökərin saldıq biz çölə.
Əsasi qanunu icra etməsə,
Tehran məşrutənin yolun getməsə.
Təbrizdən Tehrana at çapacağıq,
Həqqin gur səsini biz tapacağıq.
Ulusa asayiş, ölkəyə izzət,
Istəyir təcəddüd, istəyir himmət.»
Bu bəyanəni tez «Təqi Rəf′ət»,
Çevirdi Fıransız dilinə, əlbət.
Yaydı hər bir yerə, yolladı nəşrə,
Göndərdi büsbütün səfirliklərə.