صمد بهرنگی منظومه سی
(حسین دوزگون)
جابر آلیشان
40-1330 – جی ایللرده خائن شاه رژیمی، بۆسبۆتۆن حاكمیتین ایرانا تحمیل ائتمیشدی. بوندان اول، 1325- نجی ایللرده ایرانېن بیر نئچه یئرلرینده بؤیۆک كوتله‌وی – ملی حركتلر اۏلموشدور. آمما بو حركتلری، دولت قۏشۆنلارې وحشیجه‌سینه قانا چكیب، بؤیۆک فاجعه‌لر یاراتمېشدېر.1330- نجی ایلده مصدق باشچېلېق ائده‌ن حركت ایسه «زاهدی» كودتاسیلا قانا چكیلدی و 30 تیر شهیدلری كیمی خاطره‌لرده قالان گۆنلر یاراندې.كودتادان سۏنراكی ایللر، ایرانېن ان آغېر ایللریندن ایدی. آزادیخواهلار، وطنپرورلر بۆتۆن توتولوب، زندانلارا سالېنېب و یا سۆرگۆن اۏلوردولار. هابئله چۏخودا اعدام جوخه‌لرینین قاباغېندا دۆزۆلۆردۆلر.1341 - نجی ایل قم و تهرانداكی حركات‌دا یاتېرېلدې. ولاكین كوتله‌وی حركاتېن دایانماسېنا باخمایاراق، آزادیخواهلار ایچینده چۏخ مبارز شاعیرلر و یازېچېلار وارایدی كی، مستبد حاكمیت اوغروندا آیاغا قالخېب، مبارزه ائتدیلر. البته، بونلاردان بعضی‌لری موقتی چتینلیكلره تابلاشمایېب، اؤز سؤزلرین دانېب حاكمیته قارېشدېلار. آز ده‌گیل ایدی اۏ ادبیاتچېلار كی، ملته اۆز چئویرمه‌ییب، ائل یۏلون گئتدیلر و بو یۏلدا جانلارېن قویدولار. بو یازېچېلاردان صمد بهرنگی‌نی آد آپارماق اۏلار.
صمد بهرنگی 1312- نجی ایلده تبریزین چرنداب محله‌سینده یۏخسول بیر عائله‌ده آنادان اۏلدو. او مینلرجه اوشاق كیمی بیرینجی دفعه اۏلاراق یۏخسوللوقلار ایله تانېش اۏلدو. صمد اؤزتای توشلارې كیمی کۆچه‌ده، بازاردا، تۏز- تۏرپاق ایچینده بؤیۆدۆ. اما هئچواخت اؤز طبقه‌سینه اۆز چئویرمه‌ییب عؤمرۆنون آخرېنا قده‌ر اۏنلاردان دانېشدې و اۏنلارا یازدې.
استبداد دؤرۆنده آنادیلده یازېب اۏخوماق ان بؤیۆک گناه سایېلېردی و هابئله آذربایجان دیلینده اثر یازماق و چاپ ائتدیرمك‌ده بؤیۆک جرم ایدی، بونا گؤره صمد و بیر نئچه یازېچېلار مجبور اۏلاراق اؤز اثرلرینی فارس دیلینده یازېردېلار.
صمد بیرینجی اثرین آذربایجان خلق داستانلارېندان الهام آلاراق «تلخون» آدیله، «ص – قارانقوش» امضاءسېلا «کیتاب هفته»ده چاپ ائتدیردی. 18 یاشېندا ایكن دانشسرانی قورتاراراق آذربایجان كندلرینده معلملیڲه باشلادې. اۏ تئزلیكله بیلدی كی، دانشسرادا اؤرگندیڲی تعلیم – تربیت روشی، كند اوشاقلارېنا مناسب دڲیل. اۏ، اؤزۆ دئدیڲی كیمی كند محیطی ایله اویغون بیر تعلیم و تربیت یۏلو یاراتدې، بهرنگی هر نه‌دن قاباق اوشاقلارې خیال دۆنیاسېندان چېخارماغا چالېشدې. اۏ، آ. ث. ماكارنكو كیمی فكرلشرك، دئییردی:«بیز نئچون اوشاقلارې سس‌سیز – صداسېز و مطیع انسانلار تربیت ائده‌ك، گره‌ك اوشاقلارا دئیه‌ك كی دۆنیانېن یارېسېنا قده‌ر جماعتی آجدېر، نییه آجدېر و نه‌جور بو آجلېغې آرادان قالدېرماق اۏلار.»
صمد، بیرینجی دفعه اۏلاراق ایراندا اوشاق ادبیاتېندا یئنی بیر یۏل آچدې. بوندان علاوه، اۏنون مختلف اجتماعی مقاله‌لری، خفقان دؤرۆنده انسانلارې غفلت یۏخوسوندان آیېلدان مقاله‌لر ایدی. نئچه اوشاق ناغېللارېنا شامل اۏلان «مجموعه‌ی داستان»ها کیتابی، «كند و كاو در مسایل تربیتی ایران» و باشقا اثرلری، اۏنون قېسا عؤمرۆنون محصولودور. اۏ، آذربایجان ادبیاتی ساحه‌سینده‌ده بیر سېرا تدقیقات ائتدی. «افسانه‌های آذربایجان» (بهروز دهقانی ایله بیرلیكده)، «پاره – پاره» و «تاپماجالار» بو تدقیقلرین ثمره‌سیدیر. اۏنون شاه اثری «ماهی سیاه كوچولو» دفعه‌لرله تجدید چاپ اۏلدو. سۏنرالار بو کیتاب ایتالیادا «قېزېل پلاك» جایزه‌سینه لایق گؤرۆندۆ.
صمد 1347- جی ایلین شهریور آیېندا اؤز اثرینین قهرمانی ماهی سیاه كیمی اؤزۆنۆ وطن یۏلوندا فدا ائتدی. صمد، آرازا قاتېشېب، آرزوسونا چاتېب، اۏنونلا دنیزه یئتیشدی. اما صمدین خاطره‌سی تاریخ بۏیو بۆتۆن انسانلارېن قلبینده‌دیر، اۆره‌ڲینده‌دیر.
صمد آچدېغې یۏل، ایران ادبیاتېندا بؤیۆک تأثیر قۏیدو. بیر نئچه انقلابچې شاعیرلر و یازېچېلار اؤز اثرلرینی صمده اختصاص وئره‌ركن، اۏنون اثرلرینی و یاشایېشېنې سرمشق قرار وئردیلر. آذربایجانېن معاصر شاعیرلری حبیب ساهیر، ب. ق. سهند، ع. اوختای و باشقالارې صمد بهرنگی حاققېندا نئچه شعر یازېبلار. آمما صمدین گنجلیك یۏلداشلارېندان اۏلان حسین دۆزگۆنۆن منظومهسینین باشقا بیر حال و هواسې واردېر. شاعیر دۆزگۆن، «صمد بهرنگی» منظومه‌سینی 1347- نجی ایلین شهریور آیېندا صمدین شهید اۏلدوغو تاریخدن بیر نئچه گۆن سۏنرا سؤیله‌میشدیر. بو منظومه دهشتلی شاه رژیمی‌نین خفقان ایللرینده جزوه، پلی كپی و كاست نواری شكلینده خلق آراسېندا یایېلمېش، الدن- اله گزیردی. اسلامی انقلابدان سۏنرا، بیرینجی آذربایجان دیلینده چاپ اۏلان کیتاب كیمی 1357- نجی ایلین بهمن آییندا نشر اۏلدو.
حسین دۆزگۆن 1344- نجو ایلدن ادبی- سیاسی فعالیتلره گیریشمیش و ائله او ایللرده شعر یازماغا باشلامېشدېر. شاعیرین شعر کیتابلارې ایندیه قده‌ر «كیچیك شعرلر»، «مجموعه» (4 دیگر شاعیر بیرلیكده) و «باكې لوحه‌لری» آدلارې ایله چاپ اۏلوبدور.
آز ایدی اۏ وطن‌پرور و انسان سئون شاعیرلر كی، كئچیردیڲمیز قانلې قادالې ایللرده مقام و شؤهرت حرصینی قېراغا قۏیوب، ساتغېن اۏلمایېب و اؤز نعره‌لرین استبداد و ظلمه قارشې اوجالدېب، مبارزه یۏلونو سئچدیلر. شاعیر حسین دۆزگۆن اۏنلاردان بیریدیر. شاعیرین ان مهم سجیه‌لریندن بودور كی، انساندا مبارزلیك، خلقیلیك و ضد امپریالیست‌لیك روحو یارادېر. بو سجیه «صمد بهرنگی» منظومه‌سینده‌‌ده حاكیمدیر. بو منظومه، مقدمه و 14 نغمه‌دن عبارت لیریك- ائپیك پائمادیر. ایلك باخېمدان بو نغمه‌لر مستقل گؤزه چارپسالاردا كلّیتده ربطسیز دڲیلدیرلر. اۏنلارېن آراسېندا فورما، مضمون، معنا، شكیل و آهنگ جهتیندن محكم علاقه‌لر باغلانېب. «صمد بهرنگی» منظومهسینین بدیعی قورولوشو و فورما خصوصیتی استبداد دؤرۆنۆن شرایطینه باغلې اۏلاراق، اۏ دؤرۆن اساسېندا یارانېبدېر. اۏ دؤرۆن اساس شرایطی خفقان و فشار شرایطی ایدی. انقلاب غلبه چالا بیلمه‌میش و ضد انقلاب حمله‌ده ایدی. پس، انقلاب ادبیاتی ایسه گره‌ك بو حمله‌نی دفع ائدیجی و ضد انقلاب علیهینه سارسېلمایان بیر ادبیات اولایدې. ائله منظومه‌ده ده بو خصوصیت واردېر. منظومه بو خفقانی تصویر ائدیجی بیر مقدمه ایله باشلانېر:
گۆنش قېزمار، هاوا دورغون، نفس یۏخ،
کۆچه‌لر بۆسبۆتۆن ازدحامسېز بۏش . . .
آمما مبارز انسانلار دۆشۆندۆكجه آیاغا قالخېب، قورخمادان یۏللارېنا دوام ائدی‌رلر. بو سو آخېمېنېن عكسینه اۏلان حركتده، محكم آسفالت ائله تیترتمه‌یه دۆشۆر، سانكې اۆستۆندن بیر دنیز گئدیر. صمد بو انسانلاردان بیریدیر:
صمد دۆشۆنۆركن، قالخېر آیاغا،
یئنه‌ده یۏلونا دوام ائیله‌ییر.
آسفالت ائله تیتریر سانكې اۆستۆنده،
بیر دریا، بیر دنیز، بیر عمّان گئدیر.
بو حركتین مقدس‌لیڲینه گؤره انسان سهلدیر، هر آددېم آغاجلاردا سلام سؤیله‌یر:
تبریزین قهرمان ایڲید اۏغلونا،
هر آددېم آغاجلار سلام سؤیله‌ییر.
منظومه‌نین بیرینجی حصه‌سی شهید آنالارېنېن ایڲیدلیڲین گؤستریر و اۏنلارېن بو چتینلیكلره دؤزمه‌لرین گؤزه‌ل بویالارلا افاده ائدیر:
اۏغول دردی نه‌دیر من كدرلنیم،
اۏغوللار دردینی نئجه ایتیریم؟
میلیونلار قېزلارېم، اۏغوللارېمدېر،
اؤز قانادلارېمدېر، اؤز قوللارېمدېر.
شاعیر، وطن‌پرورلیڲی هر آذربایجانلېیا وظیفه بیلیب، وطن یۏلوندا جانې بی‌ارزش ساناراق بو سؤزلری تاریخیلشدیرمڲه گؤره بابكین آناسېنېن نصیحتلرین فاكت گتیریر:
وطنین یۏلوندا هئچ بیراوف دئمه!
قانېنې وطندن سن اسیرڲمه!
شاعیر، كئچمیش تاریخی حادثه‌لردن‌ده موضوع آلېر. نسیمی، نعیمی و شاه ختایی كیمی مرد سیمالاردان یاد ائده‌رك اۏنلارېن سارسېلماز اراده‌سینی تاریخی فاجعه‌لر اوغروندا جانلاندېرېر:
منیم اولو بابام عمادالدینین،
حلبده سۏیدولار بیر گۆن دریسین.
دئدی:«حق عاشیقی دؤزه‌ر ذلّته،
سۏن قویار قیزلباش بو شقاوته.»
كئچن رژیمده وطنین بۆتۆنلۆكله خارجی استعمارچی اؤكله‌لرینین اختیارېندا اۏلماسې و اۏنلارېن سیاسی- اجتماعی حاكمیتی، سبب اۏلوب كی، شاعیر، منظومه‌ده وطن‌پرورلیك دویغولارېنې گوجلندیره، منظومه‌نین بیر حصه‌سینی بو موضوعا اختصاص وئره. شاعیر، درین نفرتین وطن دۆشمنلرینه و اۏنلارېن داخلی مزدورلارېنا گؤستریر.
منظومه‌ده تدریجا حماسه‌یه گرایش چۏخالېر و حیاتېن واجب مسئله‌لری گئتدیكجه چۏخراق عكس اۏلونور. گؤرۆندۆڲۆ كیمی منظومه حیات حقیقتلری اساسېندا یازېلمېشدېر. صمدین خصوصیتلری و اۏنون انسانلارلا رابطه‌سی و اۏ شخصیتین شاعیرده تأثیری، تصویر اۏلونور.
شاعیر منظومه‌نین آخیر نغمه‌لرینده صمد اؤلۆمۆنۆن فاجعه‌سینی مرثیه‌یه اۏخشار مصراعلارلا تصویر ائدیر:
قېزېل گۆلۆم سۏلدو آمان، آی ائللر!
ائشیتسینلر سۏنرا گلن نسیللر.
و یا آیرې یئرده:
كؤكۆمۆن اۆستۆنده اود یاندېردېلار،
بوغومو یۏلدولار آی ائللر، هاوار.
آمما دالېنجا اوخوجونون فكرینده بؤیۆک انسانلارا مرثیه دئمك تصوّرۆنۆ پۏزور. قهرمانلارا گؤز یاشې آخېتماق یاراشماز. گرك آتالار دئدیڲی كیمی قاناقان تؤكۆله و انتقام تۏخوموسینه‌لرده اكیله.
ائللر آغلاسالار قهرمانلارا.
قان آلارلار بۆتۆن گئده‌ن قانلارا.
منظومه‌نین آخرېنجې نغمه‌سینده شاعیر، اوخوجولارېنې صمدین یۏلونو گئتمڲه چاغېرېر. اۏ گۆنۆ تصویر ائدیر كی، قولو پولاد فهله‌لر، پوزغون كندلیلر، ایشچی‌لر و میلیونلار محروم انسان صمده بۏرجلارېنې اؤده‌مه‌ڲه یولا دؤشۆرلر.